O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari

Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004  150-172  

bet mazmun 

va moxiyatidan foydalanildi 

 

 

---

Orqa  miya  funksiyalari.  Orqa  miya  qо‗zg‗alishlarni  о‗zidan  yuqoridagi  bosh 

MIYANINR 

bо‗laklariga  о‗tkazuvchi  markaziy  organ  hisoblanadi.  Orqa  miya  reflektor  va  о‗tkazuvchanlik 

funksiyasini bajaradi. Orqa miya asosan harakat sezish funksiyasini boshqaradi. Odamda   bosh'   

miya   juda   yaxshi   rivojlanganligi   tufayli   muskul harakatlarini kо‗pchiligi bosh miya katta 

yarim sharlar pо‗stlog‗i ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Orqa miyaning har bir segmenti muayyan 

skelet muskullari va terining tegishli qismlari bilan boglangan. Orqa miya reflekslari bosh miya 

reflekslariga qaraganda ancha sodda hisoblanadi. Orqa miyaning orqa ustunchalarida joylashgan 

о‗tkazuvchi yullari qо‗zgalishni bosh miyaning turli qismlariga о‗tkazadi. Orqa miyaning oldingi 

va yon ustunchalaridagi utkazuvchi yо‗llardan bosh miyaning turli bо‗limlaridan qо‗zgalish yoki 

tormozlanish impulslari orqa miyaga kelib turadi. 

Orqa miyada ba‘zi reflektor funksiyalar embrionning ona qornida rivojlanish davrida yuzaga 

keladi. Ona qornida xomila 2-3 oylikda harakatlana boshlaydi. 9 oylik homila oyeq panjasining 

tagi  ta-sirlansa  2-3  minutdan  sо‗ng  oyoq  panjasida  bukish  reaksiyasi  hosil  bо‗ladi.  Bu  refleks 

bola tug‗ilganidan sо‗ng 6 oygacha yaxshi funksiyalanib, sо‗ng yо‗qoladi. 

Bola  9-10  oyligidan  yura  boshlaydi.  Bunda  orqa  miyadagi  harakat  markazlarini  funksiyasi 

ortadi,  orqa  miya  nervlari  miyelinlashadi.  Orqa  miya  nervlarini  mielinlashuvi  bolaning  3 

yoshgacha  davom  etadi.  Yangi  tugilgan  va  kо‗krak  yoshidagi  bolalarda  ogri  •  ni  hosil  qiluvchi 

ta‘sirotlarga teri-himoya reflekslari hosil bо‗lganini kuzatish mumkin. 

Bosh miY. 

Yangi tugilgan bolaning bosh miyasining ogirligi 340-400 g bо‗lib tana ogirligining 1/8-1/9 

qismini tashkil etadi. Katta odamda esa 1/40 qismini tashkil etadi. Bolaning 7  yoshigacha bosh 

miya tez о‗saboradi. Bosh miya odamning 20-30 yoshdagina о‗sib tugaydi. Bola hayotining 1-2 

yoshlarda  bosh  miya  orqa  miyaga  nisbatan  tezroq  о‗saboshlaydi,  sо‗ng  orqa  miya  tezroq  о‗sa 

boshlaydi. 

1-jadval 

Yoshga qarab bosh miya ogirligining о‗zgarishi 

Yosh 

Bosh miya ogirligi (grammda) 

Yangi tugilgan bola 

400 

1 yosh 

800 

3 yosh 

1170 

7 yosh 

1250 

13 yosh 

1300 

15 yosh 

1350 

18 yosh 

1380 

Katta odma 

1400 

 

Bosh  miya  ham  orqamiya  kabi  oq  va  kulrang  moddalardan  tashkil  topgan.  Bosh  miyaning 

kulrang  moddasi  turli  xil  neyronlardan  tashkil  topgan.  Bosh  miyada  14  mlrd.  nerv  hujayralari 

joylashgan.  Bundan  tashqari  bosh  miyaning  60-90%  ni  neyrogliya  hujayralari  tashkil  etadi. 

Neyrologiya  himoya  qiluvchi  va  ushlab  turuvchi  tayanch  tо‗qima  hisoblanadi.    Neyrogliyada 

gormonlar va gormonga о‗xshash moddalar hosil bо‗ladi. Bosh miya uzunchoq miya va Voroliy 

kо‗prigi, miyacha, о‗rta miya, oraliq miyadan iborat bо‗lib bu qismlarni bosh miya   . sopi deb 

yuritiladi. Bu qismlarni miya katta yarim sharlari qoplab turadi. 

Uzunchoq miY. Uzunchoq miya orqa miyaning davomi bо‗lib, uzunligi 3-3,5 sm. Uzunchoq 

miya  va  Voroliy  kо‗prigida  reflektor  va  о‗tkazish  funksiyalari  amalga  -oshiriladi.  Uzunchoq 

miya ham oq va kulrang moddadan tuzilgan. 

Reflektor  funksiyalarida  bosh  miya  nervlaridan  5  dan  12  gacha  bо‗lgan      *  nervlarning 

yadrolari ishtirok etadi. 

Uzunchoq  miyadan  chiqqan  uchlamchi  nerv  yuz  terisi  kо‗z,  burun,  tilni  2-3  qismi  va 

tishlardan sezuvchi impulsni о‗tkazib beradi. Bundan tashqari uzunchoq miyada nafas, qon tomir 

devori  harakati  nerv  markazi,  qusish,  yutish,  ter  ajratish,  sо‗lak  ajratish,  kо‗z  yoshi  ajratish, 

---

qovoqlarni  yumish,  aksa  urish,  yо‗talishni  nerv  markazlari  bor.  Uzunchoq  miyaning  reflektor 

funksiyalari bosh miyaning yuqori bо‗limlari bilan boshqarib turiladi. 

Uzunchoq  miyaning  morfologik  tomondan  shakllanishi  bilan  nafas  olish,  yurak  tomirlari, 

ovqat  hazm  qilish  va  boshqa  funksiyalari  takomillashib  boradi.  Uzunchoq  miya  hujayralari  va 

nerv  markazlari  bolaning  hayoti  mobaynida  rivojlana  boradi.  Bolaning  1,5-  yoshida  adashgan 

nerv  markazining  hujayralari  kо‗payadi  va  uzunchok  miya  hujayralari  defferensiyalanadi. 

Neyron  aksonlarini  uzunligi  ortadi.  7  yoshda  adashgan  nerv  yadrosi  kattalarnikidek  shakllanib 

tugaydi.  Bola  tugilgashida  kо‗prikdagi  yadrolar  shakllanib  tugaydi.  Uzunchoq  miya  va 

kо‗prikdagi yadrolarni shakllanib. borishi bilan ularning funksiyalari pam shakllanib boradi. 

Odam embrionining 5-6 oyligidan boshlab dastlabki Yarakatlar vujudga kela boshlaydi. 

Xomilaning 16-17 paftalarida uzunchoq miyada nafas olish nerv markazi shakllanadi, 21-22 

haftalarida nafasni chiqarish nerv markazlari shakllanib tugaydi. Yangi tugilgan chaqaloq nafas 

himoya  reflekslar  (aksa  urish,  yо‗tal  va  b.)  rivojlangan  bо‗ladi.  Ueunchoq  miya  va  kо‗prikni 

rivojlanishi tonik va vestibulyar reflekslar bilan boqlik. 

Yangi  tug‗ilgan  bolada  ovqatlanishga  bо‗lgan  shartsiz  reflekslar:  sо‗rish,  yutish  va  boshqalar 

yaxshiroq  rivoklangan  bо‗ladi.  Vestibulyar  va  tana.  holatini      tonusi      reflekslari      uzunchoq   

miya      va      miya      kо‗prigini.  rivojlanishi  bilan  bog‗liq  bо‗ladi.  Miyachaning  tuzilishi  va 

funksiyalari. 

Miyacha bolalarda biroz yuqoriroq joylashgan katta odam bosh miya qutisining ensa qismini 

tо‗ldirib turadi. Miyachada ikkita yarim shar bо‗lib, bular bir-biri bilan chuvalchangsimon qism 

orqali  birikib  turadi.  Miyacha  funksional  jihatdan  muskullarni  uygunlashib  qisqarishida  va 

harakat' aktlarida, bir gruppa muskullarni ma‘lum tarangligini saqlashda va boshqa funksiyalarda 

yshtirok etadi. 

Hayvonda      miyachaning      bir      tomoni      shikastlansa,      hayvon      shu      miyachasi 

shikastlangan  tomoniga  qarab  og‗ib,  yiqilib  ketaveradi.  Bir  necha  kundan  sо‗ng  hayvon 

xarakatlari normallashadi. Agarda hayvon miyachasining ikkala yarim   sharlari   olib  tashlansa,   

hayvon      butunlay      nogiron      bо‗lkb     qoladi. Nogironlikning      birinchi      kunlarida     hayvon   

о‗rnidan   turolmaydi,   oddiy harakatlarni ham bajara olmaydi. Odamda miyacha faoliyati izdan 

chiqsa harakatlar koordinatsiyasi buziladi. Odam tez charchab, oyeqlarini juda kerib, gandiraklab 

va  qaltirab  yuradi.  Bir  necha  oydan  sо‗ng  harakatlar  tiklanadi,  chunki    muskul    harakatlari  

koordinetsiyasida    katta    yarim    sharlar    pо‗stlogi  ishtirok  etadi.  Miya  yarim  sharlari  miyacha 

orqali skelet  muskullarining tonusini va koordinatsiyasini reflektor  yо‗l  bilan boshqarib turadi. 

Ung  yarim  sharlar  miyachaning  chap  yarim  sharlari  funksiyasini,  chap  yarim  sharlar  esa  о‗ng 

yarim  sharlari  funksiyasini  boshqaradi.  Miya  yarim  sharlari  miyacha  orqali  vegetativ 

funksiyalar-yurak,  qon  tomirlar  faoliyatini,  ovqat  hazm  qilish  va  boshqa  funksiyalarni 

boshqaradi, chunki miyachada juda kо‗p vegetativ markalar joylashgan. 

Yangi  tugilgan  bola  miyachasining  og‗irligi  20,5-23  g  6  oylikda  62-65  g  bо‗ladi.  Bolada 

miyachaning  oq  moddasi  kulrang  moddasiga  nisbatan  tez  rivojlanib  7-6  yoshida  tugaydi. 

Miyachada reflektor funkpiyalar shakllanishi uzunchoq miya, о‗rta va oraliq miyani shakllanishi 

bilan bog‗liq. 

О‗rta  miY.  О‗rta  miya  4  ta  tepalik  plastinkasi  va  miya  oyoqchalaridan  tashkil  topgan. 

Bundan  tashqari  qizil  yadro,  qora  modda  va  bosh  miyadan  chiqadigan  3-4  juft  kо‗z  olmasini 

harakatga keltiruvchi va 4 juft g‗altaksimon nervlarning yadrolari bor. 

О‗rta :miya yadrolari faoliyatiga qarab ikkiga - sezuvchi va haraxat yadrolariga bо‗linadi. 

harakat yadrolari organizmda muskullar tonusiga tо‗g‗ridan-tutri ta‘sir etadi. Agarda hayvon 

bosh miyasini ochib, uzunchoq miya bilan о‗rta chegarsidan 45° qilib qirqilsa,  operatsiyasidan 

sо‗ng  hayvon  boshi  orqaga  qarab  ketadi,  dumi  kо‗tariladi.  Agar  miya  sopi  о‗rta  miyaning 

yuqorisidan kesilsa, bunday    holat   kelib   chiqmaydi.      Sezuvchi      yadrolar    eshitish     va    

kо‗rish  funksiyalarida    ishtirok    etadi.      О‗rta      miyasi      shikastlangan      odamda    faqat 

tо‗g‗rilovchi  reflekslar  buziladi,  lekin  muskullar  tonusi  saqlanib  qoladi.  Chunki,  odamda 

muskullar  tonusini  boshqarilishi  bosh  miya  ishtirokida  amalga  oshiriladi.      Shuningdek,    о‗rta   

miyada  katta  yarim     sharlariga   boradigan о‗tkazuvchi   yо‗llar   jomlashgan.   О‗rta   miya   

---

ishtirokida      vujudga      keladigan  reflekslar  xomilani  ona  qornida  rivojlanishida  shakllana 

boshlaydi. Yangi tug‗ilgan bolada qorachig‗ refleksi yaxshi rivojlangan bо‗ladi. Tovush va teri 

ta‘sirotlariga  kо‗z  qorachigini    kengayishi  bolaning    10  haftaligidayeq  ,        vujudga  keladi. 

Bolaning  2-3  oyligidan  boshlab  labirint  resfleksi  yaxshi  */            namoyon  bо‗ladi.  Bola  yoshi 

ortishi  bilan  fazoda  tana  holatini  ushlab  turish  refleksi  ham  yaxshi  rivojlanib  boradi.  О‗rta 

miyaning  о‗sishi    va  funksional  rivojlanishi  miya  sopining  boshqa  qismlarini  taraqqiyoti  bilan 

bogliq. 

Yangi  tug‗ilgan bolada  о‗rta miyaning vazni  2,5 g. Qizil  yadro  yaxshi  rivojlangan bо‗ladi. 

Shuningdek qora substansiya ham taraqqiy etgan bо‗lib hujayralari differensiyalashgan bо‗ladi. 

О‗rta miya ishtirokida embrionning ona qorniadayoq turli reflekslar   . shakllangan bо‗ladi, 

tonik labirint, ximoya va boshqalar. 

Yangi  tug‗ilgan  bolada  qorachig‗  refleksi  yaxshi  rivojlangan  bо‗ladi,  Bola  bir  yoshigacha 

qorni tomonga ag‗darilish, emaklash, о‗tirishga о‗rganadi. 

Oraliq  miY.  Oraliq  miya  о‗rta  miya  yukorisida  joylashgan.  Oraliq  miyaga  qо‗rquv 

dumboqari,  dumboq  osti  qismi  va  tizzasimon  tana  kiradi.  Dumboq  ostki  qismi  yadrolari  bilan 

bolani  turli  yosh  muddatlarida  taraqqiy  etadi.      ;  Bola  hayoti  mobynida  hujayralar 

differensiyalashadi.  Bu  differensiyalanish  7  yoshda  tugaydi.      Jinsiy  voyaga  yetish  davrida  esa 

dumboq ostki qismi bosh miyaning turli  bо‗laklari  bilan  aloqasi  kengayadi.  Organizmdashi 

barcha • markazga   intiluvchi   nerv  tolalari   kо‗rish   dumboqlari   bilan   bog‗langan, shuning 

uchun  barcha  markazga  intiluvchi  nerv  tolalari  kо‗ruv  dumboqlariga  keladi.  Kо‗ruv  bо‗rtiklari 

ya‘ni  dumboqlari  shikastlansa,  kо‗rish  butunlay  yoki  qisman  yо‗qoladi,  bosh  ogriydi,  paralich 

yuz beradi, uyqu buziladi. Bо‗rtiq . ostki   qism   funksional   jihatdan   oqsil,   yog‗,   tuz   va   

suv   almashinuvi boshqarilishi bilan bog‗liq. 

Bundan  tashqari  bо‗rtiq  ostki  qism  nerv  markazlari  organizmda  ter  ajralishi,  issiqlikni 

boshqarish va uglevodlar almashinuviga ta‘sir etadi. 

Hayvon bosh miyasining kо‗ruv dumboqlarining ostki qismi shikastlansa tana temperaturasi 

birdek  saqlanmaydi,  uglevodlar  almashinuvi  buziladi.  Tanada      turli-yaralar      paydo      bо‗ladi,   

tishlar   tо‗kilib   ketadi,   va   boshqa 

о‗zgarishlar yuzaga keladi. 

Gipotalamus 

yadrolari 

2-3 

yoshda  shakllanadi.  Kulrang  bо‗rtiq  hujayralari 

differensiyalashuvi kechrok 13-17 yoshda tugaydi. Gipotalamus bosh miya katta yarim sharlarga 

nisbatan  tezroq  shakllanishi  kuzatiladi.  Yangi  tug‗ilgan  bolada  taktil,  maza  bilish,  hidlash, 

temperatura  va  ogriq  ta‘sirlariga  reflektor  reaksiya  vujudga  keladi.  Bolada  achchik,  nordon, 

shо‗r, shirin mazalarga reaksiyalar vujudga keladi. 

Bog‗cha  yoshi  davrining  sо‗ngida  pо‗stloq  va  pо‗stloq  osti  harakat  nerv  .  markazlarini 

mexanizmini  ma‘lum  darajada  mutanosibligi  vujudga  keladi.  Bola  uyg‗unlashgan  harakatlarni 

bajaraboshlaydi.  Kо‗ruv  bо‗rtiqlari  4  yoshda  intensiv  rivojlanadi.  О‗smirning  13  yoshida  esa 

о‗lchamlari  kattalarnikidek  bо‗ladi.  Yangi  tugilgan  va  1  yoshgacha  bо‗lgan  bolalarda  issiqlik 

boshqaruvchi  nerv  markazlari  yaxshi  takommilashmagan  bо‗ladi.  Bolalarda  maza  bilish,  -

temperatura,  og‗riq  va  boshqa  turli  ta‘sirotlarga  javob  qaytarish  reaksiyasi  yoshi  kattalashishi 

bilan ortib boradi. 

Vegetativ nerv sistemaning tuzilishi. 

, 

Vegetetiv  nerv  sistema  ikki  neyronli  bо‗lishi  bilan  somatik  nerv  sistemasidan    farq      qiladi.  

Vegetativ  nerv    sistemasining  tolalari    nerv^  markazlaridan  chiqqach,  organga  uzilib,  gangliy 

hosil  qiladi.  Gangliydan  chiqqan  nerv  tolalari  organga  yetib  boradi.  Nerv  sistemasi  simpatik 

qismining  markazlari  orqa  miya  kо‗krak-bel  qismlarining  yon  tarmoqlarida  joylashgan.  Orqa 

miya  oldidan  ikkinchi  neyron  boshlanib,  uning  tanasi  joylashgan  qism  umurtqa  pog‗onasi  oldi 

simpatik tugunlar hosil qiladi. har ikki tomondagi simpatik stvolda 3 ta bо‗yin, 10-12 kо‗krak, 5 

bel, 4 ta dumg‗aza va 1 ta dum tugunlari joylashgan. Bu tugunlardan chiqqan nerv tolalari yurak, 

qizilо‗ngach, bronxlar, о‗pka, va boshqa ichki organlarni nervlar bilan taminlaydi. 

Nerv  sistemasi  parasimpatik  qismining  markazlari  orqa  miyaning  yuqorigi  dumg‗aza  qismida, 

uzunchoq  о‗rta  miyada  joylashagan.  Uzunchoq  miyadan  chiqqan  adashgan  nerv  tolalari 

---

qalqonsimon bez, yurak, bronxlar, о‗pka, qizilungach, oshqozon, ichaklar, me‘da osti bezi, jigar 

va buyraklarni ta‘minlaydi. Yorta miyadan chiqqan parasimpatik nerv tolalari kо‗z qorachig‗ini 

toraytiruvchi  muskullarni  va  kо‗zning  kipriksimon  muskullarini  ta‘minlaydi.  Vegetetiv  nerv 

sistemasining funksiyalari. 

Simpatik va parasimpatik nerv sistemasi turli xil funksional xossalarga ega. Ular turli organ 

funksiyalariga  nisbatan  qarama-qarshi  ta‘sir  etadi.  Masalan,  simpatik  nerv  sistemasi 

ta‘sirlanganda  yurak  qisqarish  soni  va  kuchi  ortadi,  qon  tomirlari  torayadi,  oshqozon-ichak 

traktining  harakat  funksiyalari  susayadi,  kо‗z  qorachig‗i  kengayadi,  moddalar  almashinuvi 

ortadi.  Parasimpatik  nerv  sistemasi  ta‘sirlanganda  yurak  faoliyati  tormozlanadi,  ba‘zi  qon 

tomirlari  kengayadi,  oshqozon  ichak  traktining  harakat  funksiyalari  ortadi  va  kо‗z  qorachig‗i 

torayadi. 

Vegetativ nerv sistemasining‗ funkiiyalari bosh miyaning turli qismlari  va bosh miya katta 

yarim  sharlar  pо‗stlog‗i  bilan  boshqarilib  turiladi.  Vegetetiv  nerv  sistemasi  ham  о‗z  navbatida 

bosh  miya  faoliyatiga  ta‘sir  etadi.  Turli  yoshdagi  bolalarda  vegetativ  norv  sistemasining 

rivojlaniish xususiyatliri yaxshi о‗rganilmagan. Yangi tug‗ilgan chaqaloqda yurak minutiga 120-

140  marta  qisqaradi  va  bolaning  yoshi  ortishi  bilan  qisqarishning  soni  kamayib  boradi.  Bu 

protsess bolada yurakka parasimpatik nerv sistemasi ta‘siri ortib borishi bilan boqliq. 

Vogetativ  nerv  sistemasi  funksiyalari  rivojlanishi  bolaning  harakat  funksiyalari  rivojlanishi 

bilan bogliq, chunki skelet muskullarinnng qisqarishi reflektor ravishda  yurak faoliyatiga ovqat 

hazm  qilishga,  nafas  olishga,  siydik  ayirishga,  qon  bosimi  va  boshqa  funksiyalarni  ortishiga 

sabab  bо‗ladi,  veg‗yetativ  nerv  sistemasi  funksiyalarini  I.P.Pavlov,  L.A.Orbeli,  A.G. 

Genetsinskiy, I.M.Bikov va A.A. Arshavskiy va boshqa kо‗pgina olimlar tomonidan о‗rganilgan. 

Ekstrimal  (favqulodda)  sharoitlarda  vegetativ  nerv  sistemasi  tashqi        ta‘sirlarga        javob    

berib,        ayniqsa,        turli        emotsionalreaksiyalarda  qon  aylanish,  nafas,  hazm,  ayiruv,  ichki 

sekretsiya organlarining funksional holatini о‗zgartirib yuborish hususiyatiga eg‗a. Bunda yurak 

ritmi, nafas tezlashadi, ter ajralib chiqishi, almashinuv jarayonlari va shu kabilar kuchayadi. 

Vegetativ nerv sistemasining organizm ichki muhiti doimiyligini saqlashda ishtiroki ayniqsa 

muhim  ahamiyatga  ega.  a  Chunonchi,  masalan,  havo  haroratining  kо‗tarilishi,  ter  ajralishining 

kuchayishi, shuningdek periferik qon tomirlar sistemasining kengayishi hisobiga issiqlik ajratish 

bilan о‗tadi. Bularning hammasi tana xaroratini doimiy darajada tutib turish imkonini beradi va 

organizmning  issiqlab  ketishiga  tо‗siqlik  qiladi.  Kо‗p  qon  yо‗qotish  xollarida  yurak  ritmining 

tezlashuvi  kuzatiladi,  tomirlar  torayadi  va  umumiy  qon  aylanishi  doirasiga  tо‗qimalar  va 

organlardan normal qon aylanishni ta‘minlaydigan taloqdagi depolangan qon otilib chiqadi. 

Organizmning ana shu va boshqa kо‗pgina reaksiyalari markaziy nerv sistemasining (MNS) 

oliy bо‗limlarida shakllanadi va vegetetiv nerv sistemasi orqali rо‗yobga chiqariladi.