O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari

yarimlikda  to‟r pardada bo‟ladi. 

Photoreceptor  qobig‟idan  tashkel  topgan(nervosumdan  tashkel  topgan  va  rangli 

epitelik  qobig‟i(qavat  pigmenttosum)va  kimki  anterior  yarmi  siliary  tanasining  pigment 

epithelium va ko‟z qorachig‟idan iborat

36

. 

                                                           

3636

Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - ―An Introduction to Structure and 

Function‖ ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004  625- bet mazmun 

va moxiyatidan foydalanildi 

 

 

---

  Analizatorlar yordamida tashqi dunyo aniqlanadi. Retseptorlardan informatsiyalarni bosh 

miyaga borishi natijasida organizmda о‗z-о‗zidan boshqarilish vujudga keladi. Masalan, qonning 

tarkibi  о‗zgarsa,  shunga  bogliq  holda  qon  tomirlar  devorida  qо‗zg‗olish  tormozlanish  vujudga, 

keladi. 

Teri analizatorining tuzilishi. 

Teri kо‗p qavatli epiteliy tо‗qimasidan tashkil topgan bо‗lib, organizmni tashqi tomondan 

о‗rab  turadi.  Teri  organizmni  tashqi  muhitning  zararli  ta‘sirlaridan  himoya  qiladi  va  tashqi 

muhitdagi  termik,  mexanikaviy,  fizikaviy  va  boshqa  ta‘sirlarni  sezadi.  Bulardan  tashqari 

issiqlikni boshqarishda va moddalar almashinuvida ham qatnashadi. 

Teri  qalin  bо‗lib  tanada  о‗rtacha  1,6  m  satxga  ega.  U  uch  qavatdan  ustki  epiteliy  qavat-

epidermisdan, о‗rta qavat - biriktiruvchi tо‗qimadan iborat, asl teri - dermisdan va ichki qavat - 

teri  osti  yog  kletchatkasidan  tuzilgan.  Epidermis  kо‗p  qavatli  epiteliydan  tuzilgan  bо‗lib,  ustki 

qavati yemirilib, ostki qavati yangi hujayralar hosil qilib turadi. Yosh bolalarda epidermis yupqa 

bо‗ladi.  Epidermis  qavat  tekis,  yaxlit  (butun)  bо‗lgani  uchun  organizmga  infeksiya 

о‗tkazilmaydi. 

Haqiqiy teri-derma qalin bо‗lib, epidermis tagida joylashtan. 

Haqiqiy  terida  ter  bezlari,  soch  va  tuklar  ildizi,  qon  tomirlari,  retseptorlar  va  pigment  

hujayralari bо‗ladi. 

Ter  bezlari  terining  hamma  qismida  tarqalgan  bо‗lib,  faqat  labning  pushti  qismida,  jinsiy 

olat  boshchasida,  quloq  suprasida  bо‗lmaydi.  Ular  qо‗l-oyoq  kaftida,  chot  bо‗kimida,  qо‗ltiq 

ostida zich joylashgan bо‗ladi. Odamning 1 sm2 terisida 500-1000 tagacha ter bezlari bо‗ladi. 

Ter  bezlarining  naychasi  ingichka  bо‗lib,  uzunligi  2  mm  kelad,i,  u  terining  epidermis 

qismida teshik bilan tashqariga ochiladi. Ter bezlarining faoliyati tufayli organizmdagi ortiqcha 

suv, mochevina va turli  tuzlar tashqariga chiqarilib, organizmda energiya almashinuvi rostlanib 

turadi. Yosh bolalarda ter bezlari mayda, yetarlicha rivojlanmagan bо‗ladi. Terining kо‗p qismi 

soch  va  tuklar  bilan  qoplangan  bо‗lib,  ularning  ildizi  hakikiy  terida  joylashgan.  Soch      tuklar   

о‗zgargan   epiteliy   hujayralardan   iborat,   piyozchasi tirik bо‗ladi, ular kо‗payib turadi. Soch 

ildizida  piyozchasi  bо‗lib,  u  qon  tomirlar  va  nerv  tolalari  bilan  ta‘minlangan.  Soch 

piyozchasining  ikki  yonida  yog‗  bezlari  bо‗lib,  ular  sochni  moylab  turadi.  Soch  va  tuklarning 

rangi  tarkibidagi  pigmentga  bog‗liq.  Soch-tuklar  ildizining  yonida  ular  holatini  о‗zgartiradigan 

silliq: muskullar bо‗ladi. Tirnoqlar teri epidermiyasining о‗zgargan holatidir. Haqiqiy terida qon 

tomirlari  juda  kо‗p  bо‗ladi.  Ular  teri  osti  kletchatkasida  anastomoz  hosil  bо‗lib,  qon  tomirlar 

turini vujudga keltiradi. 

Terida  retseptorlar  turli  miqdorda  tarqalgan  bо‗lib,  ba‘zilari  epidermisda  haqiqiy  terining 

surgichsimon qismida pardalarda tutaydi. 

Terining turli qismlaridagi sezuvchi retseptorlar soni ham 30000 taga yetadi, taxminan 1 sm2 da 

3 ta, sovuqni sezadigan retseptorlar 250000 taga yaqin bо‗lib, 1 sm2 da 12-13 ta bо‗ladi. 

Terida og‗riqni sezuvchi retseptorlar  о‗rta hisobda har 1 sm  da 130 ta bо‗ladi.  Terining sezish 

xususiyati organizm nerv sistemasining holatiga, ta‘sir kuchiga qarab о‗zgaradi. 

Terining funksiyalari. 

Tashqi dunyoni bilishda teri analizatori muhim rol о‗ynaydi. 

Terida taktil, ogriq va harorat ta‘sirotlarini qabul qilib oluvchi retseptorlar joylashgan. Teri turli 

sezgi bilan bog‗liq bо‗lgan afferent tolalari orqa miyaning orqa shoxi va bosh miyaning alohida 

qismlari bilan bog‗langan bо‗ladi. 

Teri  analizatorini  nerv  markazi  bosh  miya  yarim  sharlar  pо‗stlog‗ining  orqa  markaziy 

chuqurligida joylashgan bо‗ladi. 

Teri sezgisi: ogriq issiq, sovuq, tegish va bosim turlariga bо‗linadi. 

Taktil  sezga  tegish  va  bosim  sezgilaridir.  Taktil  retseptorlari  barmoq  uchlarida,  kaftning  ichki 

yuzasida, oyoq panjasi tagida tilning uchida va boshqa qismlarda kо‗proq joylashgan. Orqada va 

bо‗yinda retseptorlar kamroq joylashgan. Terida hammasi bо‗lib 500-1000 retseptorlar bor. 

Terida melanin pigmenti bо‗lib, u teriga rang beradi. Bu pigment • uyosh nuri ta‘sirida D vitamin 

ishtirokida kо‗payadi. 

---

Teri  osti  yog‗  kletchatkasi  bevosita  teri  ostida  joylashgan.  bо‗lib,  ayollarda  qalin, 

erkaklarda yupqaroq. Shuning uchun ayollarning tashqi kо‗rinishi silliqroq bо‗ladi. „Erkaklarda 

esa qon tomirlar, muskul dо‗ngliklari bilinib turadi. 

Teryda taxminan 500 000 ta tuygu retseptori bо‗lib, ular hisobda' 1 sm2 da 25 tadan joylashgan, 

qо‗l barmogining uchlarida zichroq bо‗ladi. 

Teri  analizatorlari  xomilaning  ona  kornida  shakllana  boshlaydi.  Yangi  tug‗ilgan  bola  terisi 

retseptor tuzilmalar bilan" juda yaxshi ta‘minlangan  bо‗ladi.  Shu bilan  birga  bolaning yoshi 

ortishi      bilan      teridagi      retseptorlar      tuzilmalar      morfologik      va  funksional  tomondan 

rivojlanib boradi. 

Bola yura boshlashi bilan oyoq panja osti terisidagi retseptorlar soni orta boshlaydi. 

Bolaning bir yoshda terining retseptor tuzilmalari katta odamnikiga uxshab ketadi. 

Terida  bosim  sezgisiga  nisbatan  moslanish  hosil  buladi.  Yangi  tugilgan  bolada  taktil  sezgisi 

ancha yaxshi rivojlangan. Yangi tug‗ilgan va kо‗krak yoshidagi bolalarda ogiz, kuz, lab, kaftning 

ichki  kaft  yuzasi  oyoq  tagi  sezgirroq  buladi.  Taktil  sezgisi  odamning  butun  hayoti  mobaynida 

о‗zgarib turadi. Odamning 35-40 yoshida terining sezgirligi eng yuqori bulib, sо‗ng keksalikda 

kamayadi. 

Ta‘m bilish analazatori. 

Ogiz bushligidagi shilliq qavatning epitelisida yumshoq yokya oval shaklidagi ta‘m sezish 

piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta‘m bilish hujayralari joylashgan. 

Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 minggacha boradi. Ta‘m bilish piyozchalari 

tilning  shillik  qavatidagi  sо‗rg‗ichlarda  joylashgan.  Tilning  uchida  150-200  ta  zamburugsimon 

ta‘m  bilish  piyozchalari  tilning  asosida  esa  bargsimon  piyozchalar  bor.  Bundan  tashqari  ta‘m 

bilish.  piyozchalari  yumshoq  tanglay  yuzasida,  yutqumni  orqa  devorida  va  haqildoq  ustligida 

juda  siyrak  joylashgan  bо‗ladi.  Har  bir  ta‘m  bilish  piyozchalaridan,  2-3  nerv  tolalaridan 

markazga intiluvchi impulslar о‗tadi. 

Tilda  shirin,  achchiq,  nordon  va  shо‗rni  sezuvchi  ta‘m  bilish  retseptorlari  joylashgan. 

Shiringa tilning uchi, achchiqqa asosi, nordonga ikki yon qismi, pgо‗rga esa tilning uchi va asosi 

sezgir  bо‗ladi.  Moddalarning  ta‘mi  bu  moddalar  suvda  yoki  sо‗lakda  suyultirilgan  holda  qabul 

qilinganda  yaxshi  seziladi.  Turli  moddalarga  ta‘m  bilishning  yashirin  davri  turli  davomlikda 

shо‗r  uchun  eng  qisqa  (0,12-0,5  sek)  achchiq  maza  uchun  davomliroq  (0,22-2,2  sek)  bо‗ladi.  • 

Nordon  moddalar  reflektor  ravishda  yurak  qisqarishini  tezlatadi,  qon  tomirlar  devorini 

toraytiradi,  teri  haroratini  pasaytiradi.  Shirinliklar  -  tomirlarni  reflektor  ravishda  kengaytiradi, 

oyoq qon tomirlarini qonga tо‗lishini orttiradi, miyaning ichki qismidagi bosimni kamaytiradi va 

tana haroratini orttiradi. Yangi tutilgan bolaning birinchi soat va birinchi kuni hayotida nordon, 

achchiq, shо‗r va shirin ta‘sirotlarga javob reaksiya£i ta‘sirlovchining xarakteriga mos kelmaydi. 

Reaksiyani  adekvat  emasligi  ta‘sirlovchilarning  natijasi  hisoblanadi.  Bolaning  8-10  kunlaridan 

boshlab shirin moddzlarga adekvat reaksiya vujudga kela boshlaydi (M.M.Kolsova, 1958). 

Bola  2  oyligidan  boshlab  shirin  suvni  oddiy  suvdan  farqlay  boshlaydi.  Bola  4  oyligidan 

boshlab shakar va tuzni tuyingan yoki tuyinmaganligini ajrata oladi. Masalan, 0,4% li osh tuzini 

0,2%  lidan,  2%li    -and  eritmasini  1%lidan  far  •      •  iladi  (I.P.Namanova,  1941,  N.I.Kasatkin, 

1951, V.A.Osepyan, 1957). 

Bolaning  bir  yoshidan  to  6  yoshigacha  ta‘m  bilish  retseptorlarini  sezgirligi  ortib  boradi. 

Maktab  yoshidagi  bolalarning  ta‘m  bilishi  katta  odamlarning,  ta‘m  bilishdan  kam  farq  qiladi. 

Keksalarda ta‘m bilish sezgisi kamayadi. 

Hid bilish analizatori. 

Turli  moddalarning  hidi  burunning  yuqori  chig‗anoqlarining  о‗rta  qismi  va  burun 

tо‗sig‗ining  shilliq  pardasidagi  maxsus  retseptorlar  yordamida  bilinadi.  Hidlov  hujayralari 

joylashgan  '  shilliq  parda  yuzasi  5  sm2.  Shilliq  pardadagi  xid  biluv  ;  hujayralarining  о‗siqlari 

hidlov  nervini  hosil  qiladi.  Hid  sezgisi  modda  zarralari  hidlov  sohasining  shilliq  pardasiga 

tushib, hid biluvchi hujayralarga ta‘sir etishi natijasida vujudga keladi. Odamda hid biluvchi nerv 

hujayralarida  sezilib  nerv  impulsi  markazga  intiluvchi  nerv  tolalari  orqali  pо‗stloq  ostki  nerv 

markazlariga undan bosh miya yarim sharlar pо‗stlog‗idagi hidlov zonasiga boradi. 

---

Hid  bilish  tufayli  odam  va  hayvonlar  turli  gazlarni  va  ovqat  hidini  sezadi.  Hid  sezgisi 

nihoyatda о‗tkir va nozik hisoblanadi. Modda havoda juda oz tarqalgan bо‗lsa odam uning hidini 

sezadi.  1  litr  havoda  1:1,000  000  g  efir  bо‗lganda  odam  uning  hidini  sezadi.  Hidlov  organi 

ayniqsa vodorod sulfid gazini hidiga nihoyatda sezgirdir. Ba‘zi bir hayvonlarda hid bilish sezgisi 

juda ham nozik bо‗ladi. Ba‘zi iskovich itlar havodagi oz miqdordagi gazlar hidini sezadi. Boshqa 

sezuv  organlari  kabi  hidlov  organi  ham  uzoq  ta‘sirlashga  javoban  qо‗zgaluvchanlikni 

kamaytiradi. 

Yangi  tug‗ilgan  bola  fialka,  valerian,  lion,  anis  va  boshqa  nohush  hidlarga  nisbatan  va 

mimikasini  о‗zgartirish,  nafas  olish va pulsni  о‗zgarishi  bilan javob beradi.  Kuchli hidlar ta‘sir 

ettirilganda  bola  chuqur  va  tez-tez  nafas  oladi  va  puls  urishi  о‗zgaradi.  Turli  hidlarni  tо‗liqroq 

ajrata  bilishi  bolaning  4  oyligidan  boshlanadi.  Bog‗cha  yoshidagi  bolalarda  hiddash  retseptori 

rivojlanishda davom etadi. 

Qurish analizatori. .   Qurish analizatori tashqi dunyodagi narsalarni katta-kichikligi, rangi, 

shakli,    bizdan  qancha  masofada  turganligi  haqida  tasavvur  hosil  qilishimizda  yordam  beradi. 

Kishilarning mehnat faoliyatyda qurish analizatori juda muhim rol о‗ynaydi. 

Kuzning  bevosita  ta‘sirlovchisi  yoruglik  bо‗lib,  yoruglik  kuz  retseptorlariga  ta‘sir  etib, 

kо‗ruv  sezgisini  hosil  qiladi.  Kо‗ruv  organi  bolaning  10-12  yoshgacha  anatomik  va  fiziologik 

jihatdan rivojlana boradi.