Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

402

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

davlatlar tegishli. Roman-german huquqi oilasida fransuz huquqida eng kuchli 

deb tanilgan «rim (roman) huquqi» «german huquqi» guruhidan farq qiladi, 

«german huquqi»ga german huquqi fani ancha ta’sir ko‘rsatgan

1

.

Anglo-sakson huquq oilasi. Roman-german huquqiy tizimi davlatlaridan 

farq qilib, anglo-sakson huquq oilasiga kiruvchi davlatlarda sudyalar tomoni-

dan shakllantirilgan va sud presedentlarida ifodalangan normalar huquqning 

asosiy manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Ingliz-amerika umumiy huquqi (common 

law), rim huquqi kabi «himoya bor joyda huquq bor» prinsipiga asosan rivojlan-

gan «adolat huquqi» nizomlari bilan to‘ldirilgan va takomillashtirilgan ingliz 

umumiy huquqini kodifikatsiya qilishning barcha urinishlariga qaramasdan 

 

(I. Bentam), u sudlar tomonidan tuzilgan presedent huquqidir. Bu statut (qo-

nunchilik) huquqi rolining o‘sishini istisno qilmaydi. Shunday qilib, ingliz 

huquqi uch tarkibiy qismdan iborat tuzilishga ega bo‘ldi: umumiy huquq – 

asosiy manba; ushbu asosiy manbani tuzatuvchi va to‘ldiruvchi adolat huquqi; 

statut huquqi – parlament tomonidan chiqarilgan yozma huquq.

Ingliz – amerika huquq oilasida ingliz huquqi guruhini va shakllanish 

nuqtayi nazaridan u bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan Amerika Qo‘shma Shtatlari 

huquqini farqlash lozim. Ingliz huquqi guruhiga mansub mamlakatlarga 

Angliyadan tashqari Shimoliy Irlandiya, Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya 

hamda Britaniya ittifoqining sobiq koloniyalari (hozirgi paytda 36 ta davlat 

Hamdo‘stlik a’zosi hisoblanadi) kiradi. Ma’lumki, Angliya ko‘p yillar mobaynida 

yirik mustamlakachi davlat bo‘lgan, mana shu qaram davlatlarning hududida 

ingliz umumiy huquqi tarqalgan. Shu bois bugungi kunda dunyo aholisining 

uchdan bir qismi ingliz huquqi normalari asosida yashamoqda. 

Ingliz-amerika huquq oilasida Angliya huquqi guruhini va kelib chiqishi 

jihatidan u bilan bog‘liq AQSh huquqini farqlash kerak. AQSh huquqi ingliz 

umumiy huquqiga asoslangan bo‘lsa-da, hozirgi paytda to‘la mustaqildir. Fran-

suz huquqi sezilarli rol o‘ynaydigan Luiziana shtati hududida ispan huquqi 

keng tarqalgan.

AQShda huquq tizimi Angliyaga nisbatan biroz farqliroq. AQSh tarki-

bidagi shtatlar keng vakolatlarga ega bo‘lib, bu vakolat doirasida ular o‘z 

qonunlarini va presedent huquqi tizimini yaratadi. Har bir shtat sudlari o‘z 

yurisdiksiyasini mustaqil ravishda amalga oshiradi. Shuning uchun shtat sudi 

qaroriga shtatdagilar rioya qilishga majbur emas. AQSh statut huquqida ingliz 

huquqida bo‘lmagan kodekslar ham uchraydi. Bir qancha shtatlarda Fuqarolik 

kodeksi amal qiladi, shtatlarning 25 tasida Fuqarolik protsessual kodeksi, ham-

ma shtatlarda esa, Jinoyat kodeksi va Jinoyat-protsessual kodekslari mavjud.

1 

Dаvlаt vа huquq nаzаriyasi. Dаrslik. Mаs’ul muhаrrirlаr: prоf. Х.B. Bоboyev vа prоf. Х.T. Оdilqоriyev. 

– T., 2000. – 395–396-betlar.

---