Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

279

XIII bob.

 Huquqiy ong

va huquqiy madaniyat

Huquqiy ruhiyat – ong doirasidagi huquqiy hodisalar bilan bog‘liq hol-

da, ongda yuzaga keladigan va unga singib ketgan his-tuyg‘u, kechinmalar so-

hasini ifodalaydi. Huquqiy ruhiyat – huquqiy hodisalarni hissiyot bilan tiklash 

sohasidir. Inson hissiz, o‘ylamay o‘z-o‘zidan fikr yuritadigan qurilma emas, 

balki u fikr yuritish bilan birga sezadigan tirik zotdir. Shuning uchun, inson 

ijtimoiy hodisalarni, shu jumladan, huquqiy hodisalarni ham nafaqat aql, balki 

sezgi bilan ham anglab yetadi. Huquqiy hodisalarni tushunib yetish jarayoni in-

sonning ishtirokisiz rivojlana olmaydi, shu sababli unda tabiiy tarzda g‘oyaviy 

va hissiy jarayonlar qo‘shilib ketadi. 

Masalan, loyihalashtirilayotgan qonunning mazmuni bilan shunchaki 

tanishib chiqish, shaxsda har xil hayajonlanishni (shodlanish va qanoatla-

nish, anglashilmovchilik va achinish, e’tirof etish va hafa bo‘lish kayfiyati-

ni) keltirib chiqaradi yoki uning to‘lqinlanishiga olib keladi. Inson o‘zining 

ruhiy holatiga ko‘ra huquqni mensimaslik, noqonuniylik, zulm va inson 

erkini kamsitish bilan bog‘liq salbiy huquqiy voqeliklarga befarq, loqayd 

qaray olmaydi. Uning huquqiy kechinmalari va kayfiyati qahr-g‘azab va 

norozilik ko‘rinishlarida namoyon bo‘lib, ijtimoiy-huquqiy hayotning salbiy 

hodisalariga tanqidiy qarash uchun ruhiy asosni vujudga keltirib, inson-

parvarlik g‘oyalari negizida insonda qayta yaratish, bunyodkorlikka intilish 

hissini keltirib chiqaradi.

Har qanday bilimning huquqiy ong doirasida shakllanishi idrok etish ja-

rayonini teranlashtira borib, ular aks ettirgan hodisalarni o‘zlashtirishda hissiy 

tus oladi. Huquqni takomillashtirishda insonning xuddi shu hissiyoti (buni 

eslatib o‘tish joiz) oldingi o‘rinlardan birida turadi. Huquqiy ong sohasida ke-

chadigan fikrlash jarayoni odamlar talabi va manfaatini ifoda etuvchi inson 

hissiyoti bilan yo‘g‘rilgan yoki shu hissiyotdan tuzilgan. Huquqiy ong soha-

sida vujudga keladigan huquqiy g‘oyalar, tushunchalar va taassurotlar, aql 

va sezgining shunday noaniq chalkashib ketishi oqibatida, inson fe’l-atvorini 

tartibga solishda jiddiy ta’sirchan kuchga ega bo‘ladi. Shuning uchun, huquqiy 

ongni o‘rganishga katta ahamiyat beriladi.

Huquqiy ongning strukturasini tahlil qilish, bir tomondan, huquqiy 

mafkura va huquqiy ruhiyat kabi uning tabiiy tarkibiy qismlarining o‘zaro 

ta’siri tabiati va o‘zaro nisbatini ochadi, boshqa tomondan, ijtimoiy hayotda 

bugun hodisa sifatida uning vazifasini ochib berishga yordamlashadi.

Huquqiy fan huquqiy ong sohasini 

ijtimoiy va shaxsiy (individual) turlar-

ga ajratadi. Ammo bu chegaralash, ular o‘rtasidagi o‘zaro dialektik bog‘liqlikni 

mutlaqo inkor etmaydi. Huquqiy ong har bir turining nisbatan mustaqilligini 

tan olgan holda, ularga xos xususiyatlarni ochadigan huquqning umumiy 

nazariyasi ularning har ikkisi ham jamiyat mahsuli bo‘lganligi uchun ular 

---