H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

Adabiyotlar  ro‘yxati
1 2 0

---

VI  bob.  XORIJIY INVESTITSIYALARNI  JALB  ETISH  VA 
MOLIYALASHTIRISH
6.1.  Xorijiy investitsiyalaming mohiyati va amalga oshirilishi sa- 
bahlari.
6.2.  Bevosita  va portfelli xorijiy investitsiyalar.
6.3.  Xorijiy investitsiya eksportyorlari va importyorlari.
6.4.  Xalqaro kapitallar migratsiyasi.
6.1.  Xorijiy investitsiyalarning  mohiyati  va  amalga 
oshirilishi  sabablari
Bir davlatdan boshqa davlatga daromad olish uchun yo‘naltirilgan 
har qanday shakldagi mulkni to‘laqonli xorijiy investitsiya deyishi- 
nuz mumkin. Ammo shunday mulk shakllari borki, biz; ulami xori­
jiy iavestitsiya deya olmaymiz;.  Masalan, elchixona chet davlat muUd 
hisoblanadi  yoki  xorijiy  fuqaro  shaxsiy  uy  sotib  olsa,  bu  xorijiy 
shaxs mulki hisoblanadi. lekin xorijiy investitsiya b o la  olmaydi.
Xalqaro investitsiyalar jahon mamlakatlari o'rtasida  harakatda 
bo'lgan  investitsiyalardir.  Investitsiyalami xorijga  chiqarish,  ular­
ning mamlakatlar o'rtasidagi faol harakati zamonaviy jahon xo'jaligi 
va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  ajralib  tumvchi  xususiyat- 
lariga aylandi.  Investitsiyalarni chetga chiqarish jahon xo'jaligidagi 
tovarlarni chetga chiqarish monopoliyasini tugatdi.  Hozirgi vaqtda 
xalqaro investitsiyalarning o'rtacha yillik o'sish sur’ati 30% dan oshadi. 
Bu ko'rsatkich jahon savdosi o'sishi sur’atlaridan deyarli  5  maro­
taba ortiqdir. Xalqaro investitsiyalar o'zida moddiy boylik barpo etish 
uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish, pul va tovar shakllarida jam- 
g'arilgan zaxiralami mujassamlashtiradi.  Ushbu investitsiyalar doimiy 
ravishda mambkat ichida bir tarmoqdan boshqasiga hamda davlat- 
lararo harakatda bo'ladi.
Kompaniyalar va jismoniy shaxslar investitsiya jarayonining ish- 
tirokchilaridir.  Ular investitsiya jarayonida talab tomonida ham taklif 
tomonida ham ishtirok etishlari mumkin.
1 2 1

---

Xorijiy investitsiyalarnmg ichki investitsiyalardan I'arqi shunda- 
ki, ularda investor boshqa mamlakat foqarosibo‘ladi.  Iqtisodiy maz- 
muniga ko‘ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya’ni qarz va kre- 
dit) hamda bevosita va portfel investitsiyalarga bo‘linadi Investitsiya­
lar nimaga yo‘naltirMganligi ular qaysi xorijiy investitsiya turiga ki- 
rishini belgilaydi.
Xorijiy  investitsiyalar  qo‘shma  korxonalarda  o‘z  hissasi  bilan 
qatnashib, xorijiy investorlarga to'liq tegishli bo‘lgan korxonalarni 
yaratish, xiisusiylashtirishda qatnashish, xorijiy sheriklar bilan bank 
tuzish,  qimmatbaho  qog‘ozlami sotib  olishi,  yer va  boshqa  tabiiy 
resurslardan foydalanish huquqiga ega bo'lishi, erkin iqtisodiy hudud- 
larda faoliyat olib borishlari mumkin.
ХогЩу investitsiyalarga asosan 2 giinih omillar ta ’sir ko'rsatadi;
1)  iqtisodiy  omiHar;
- ishlab chiqarishning rivojlanishiva iqtisodiy o‘sish stir’atlarining 
bir maromda ushkb turilishi;
- jahon va alohida  mamlakatlar iqtisodiyotida  chuqiir tarkibiy 
siljislilaming  amalga  oshirilishi  (ayniqsa,  fan-texnika  taraqqiyoti 
yutuqlari va jahon  xizmatlar bozori  taraqqiyoti  ta’siri  ostida  olib 
borilishi);
- ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashii- 
vining chuqurlashuvi;
-  jahon  iqtisodiyotini  transmiUiylashtirnMining  o'sib  borishi 
(AQSH Transmilhy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mah- 
sulot  ishlab chiqarish hajmi AQSH  tovar eksportidan  4 marotaba 
ortiqdir);
-  ishlab  chiqarishning  baynahnilaUasliuvi va  integratsiya jara- 
yonlarining chuqurlashib borishi;
- xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM)niQg faol rivojlanishiva 
boshqalar.
2)  siyosiy  omillar:
-  kapital  eksporti  (importi)ni  erkinlashtirish  (erkin  iqtisodiy 
hududlar  (EIH),  offshor  hududlari va boshq.);
- rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib 
borish;
-  iqtisodiy islohotlarni olib  borish  (davlat  korxonalarini xusu- 
siylashtirish, xususiy sektomi va kichik biznesni qo‘llab-quwatlash);
- bandlik darajasini ushlab tnrish siyosatini oUb borish va boshq.
1 2 2

---

Xorijiy  investitsiyalarniiig  iqtisodiy  samarasi.  Xalqaro  kapital 
harakatning iqtisodiy samarasini ko‘rsatish uchim kapital qo'yitaia- 
lardan olinadigan foyda turli mamlakatlarda turlicha degan tasawur- 
dan kelib chiqish zarar. Jahonda ikki mamlakat mayjud deb hisob- 
laylik.  I mamlakat AK miqdorda,  II mamlakat AK’ miqdorda ka- 
pitalga ega.
Ikkala  mamlakatning  umumiy kapitali  KK’  ga  teng.  SI  va  S2 
to‘g‘ri chiziqlar I va II mamlakatlarda qo‘yHgaii kapital hajmiga bog‘Hq 
ravislida islilab  chiqarish hajmi o'sishitii aks ettiradi.  Agar xalqaro 
kapital harakati mavjud emas deb faraz qUinsa I va II mamlakatlar 
o‘z kapital mablag‘lam i mamlakat ichkarisida sarflab daromad ola- 
di  (I  mamlakat  KS  hajmida,  II  mamlakat  K’D  hajmda).  I  mam­
lakatning  o‘z  kapitali yordamida ishlab  chiqarish  hajmi  segment- 
lariniag yig‘indisiga teng bo‘lib,  bulardan kapital  egalarining foy- 
dasiga teng bo‘ladi,  qolgani esa yer va mehnat kabi boshqa ishlab 
chiqarish  omillari  egalarining  foydasidir.  II  mamlakatning  ishlab 
chiqarish hajmiga  teng bo‘lib,  bundan kapital egalarining foydasi, 
qolgani esa boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining foydasidir. 
KCda II mamlakatnikidan kam ekanligini anglatadi.
Bevosita xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasi.
Agar ikkala mamlakat kapitalning xalqaro harakatini taqiqlovchi 
cheklovlami olib tashlasa I mamlakafdagi