H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

8.4.  Kapital  qo‘yilmalarni  kreditlash
Kredit berish jarayonida iqtisodiy faoliyat kredit shartnomasi^jj 
bajarishga,  qarz  oluvchining  olingan  kreditdan  samarali  foydal^_ 
nishiga, uni o‘z vaqtida va toMa tolashiga,  kreditdan foydalanis^^. 
ning butun muddati  davomida ssudani qarzga oluvchi  bilan yaqjjj 
aloqani saqlab turishga qaratilgan bolishi kerak.
Ana shu maqsadda mijozning moUyaviy xo‘jalik faoliyati imi^^g 
tuzMgan  shartnomalarga  muvofiq  mahsulot  yetkazib  berish  m^j_ 
buriyatlarini,  ishlab  chiqarish hajmlarini bajarish,  noishlab  chiq^_ 
rish xarajatlari va  nobudgarchiliklar,  muomala  chiqimlari,  foyd^ 
o‘z  aylanma m ablaglari mavjudligiaing  dinamikasi,  tovar modd|y 
boyliklar zaxiralarining holati va aylanma mablaglarning aylani^jj^ 
tezUgi tahhl etfladi Bank qarz oluvchining kreditga qobiliyatini muj^_ 
tazam tekshirib boradi,  uni qarz oluvchining maxsus dosyesida tj_ 
zimlashtirib boradi.
Qarz  oluvchining  moliyaviy  xo‘jalik  faoliyati  yomonlashgai^ 
bankning  nazoratidan  bo‘yin  tovlagan,  hisobot  malumotlaridagi
155

---

noto‘g‘ri faktlar aniqlangan va buxgalteriya liisob-kitobi o‘z holiga 
taslilab qo‘yi]gan taqdirda bank keyinchalik kredit berishini to'xtatish 
va  kredit  shartnomaning  shartlaridan  kelib  chiqadigan  kreditni 
ta ’minlash  majburiyatlarini  amalga  oshirish  orqali  ilgari  berilgan 
kreditlarni qarz oluvchining o‘z m ablaglari hisobidan muddatidan 
ilgari iindirish huquqiga ega boladi.
Agar qaiz oluvchi kredit shartnomasiga k o la  qarzni to‘lash maj- 
buriyatini bajarmasa,  bank  0 ‘zbekiston  Respublikasi  “Bankrotlik 
to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq noqobillik (bankrotHk) to‘g‘risida 
ishni qo‘zg‘atish uchun xo'jalik sudiga murojaat qihshi keraL Banklar 
amaldagi qoidaga k o la kiieditlar portfelining sifathii muntazam tahlil 
etib turishlari lozim.
Har bir  kreditning xatar darajasini tasniflab,  uni quyidagi 5  ta 
tasnifraziyadiaridan biriga kiritishlari kerak:
a)  yaxshi;
b)  qoniqarli;
v)  substandart;
g)  gumonU;
d)  ishonchsiz;
Tijorat  banki  tomonidan  ssudalar  bo‘yicha  ehtimol  tutilgan 
yo‘qotishlar uchun majburiy tartibda rezerv tashkil etiladi Rezervga 
olkazish amaldagi tartibga binoan amalga oshiriladi  Ssudalar bo‘yicha 
ehtimol  tutilgan  yo‘qotishlar  uchim  rezerv  xo‘jalik  subyektlariga 
berilgan  kreditlarni  tahlil  etish  va  bank  xatari  darajasiga  ta ’sir 
olkazuvchi omillarni aniqlash  asosida  tashldl  etiladi  Rezervning 
hajmi xatar guruhini hisobga olgan holda ssuda sifatiga bog‘Uq bo'ladi
Bank  oldidagi  o‘z  majburiyatlarini  bajarmayotgan  qarz  oluv- 
chiga nisbatan bank kredit shartnomasining shartlaridan kelib chi­
qib, quyidagi huquqlarga ega boladi;
- agar qarz oluvchi bankning tavsiyalarini kelishilgan muddatda 
bajarmasa, unga  kredit berishni to‘xtatish to‘g‘risidagi ogohlanti- 
rish da’vo  xatini jo'natish;
- kreditdan foydalanganlik uchun foizlar o‘z vaqtida to'lanmagan, 
shuningdek, kredit shartnomasida belgHangan muddatda kreditning 
o'sish  istiqboli bo‘lmagan taqdirda ssuda  bo‘yicha  qarz  qoldig‘ini 
muddatidan  ilgari  undirish,  ssudani  qarzga  oluvchiga  bankrotlik 
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan jazo choralarini unga 
nisbatan qo‘Uanish to‘g‘risida ogohlantirib,  da’vo xatini jo ‘natish;
156

---

- 
qarz oluvclii buxgalteriya hisobi va hisobotini buzganligi fakt- 
lari aniqlangan taqdirda kredit berishni to‘xtatish va bu haqda soliq 
inspeksiyasiga xabar qilish, shuningdek, hisob va hisobotdagi buzi- 
Ushlarning sabablari to‘g‘risida tushuntirislmomani, bunday qonun 
biizilishlarini tugatish bo‘yicha tadbirlarni bankka taqdim etishni talab 
qilish.
ICreditdan ko'zlangan maqsadda foydalanmaganlik uchun ssudani 
qarzga oluvchi bank foydasiga kredit shartnomasida belgilangan miq­
dorda jarima to‘laydi.  Kapital qo'yHmalami uzoq muddatga kredit- 
lashni amalga oshirishda bir qancha moliyaviy xatarlarga duch keladi 
Bu moliyaviy xatarlarni biz quyidagi chizmada ko‘rishhniz mumkin: