Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

 
Фойдаланилган адабиётлар 
[1] Бернар Ле Меоте. «Введение в гидродинамику и теорию волн на воде». 
Гидрометеоиздат. Ленинград-1974г.368с. 
[2] Киселев П.Г. Гидравлика и основы механики жидкости. Москва 
«Энергия» 1980. г. 360 с. 
[3] Сурин А.А. Гидравлический удар в трубопроводах и борьба с ним. 
Москва. 1990г. 386с. 
[4] Нигматулин Р.И. Динамика многофазных сред.– М.: Наука, 1987. 464 с. 
[5] Шашин В.М. «Гидромеханика» Москва «Высшая школа» 1990г.385с.
[6] Хамидов А.А., Худайкулов С.И., Махмудов И.Э. «Гидромеханика» ФАН-
2008г. 340с. 
[7] Хамидов А.А., Худайкулов С.И. Теория струй многофазных вязких 
жидкостей. Ташкент- 2003.»ФАН». 
MUQOBIL ENERGIYA MANBALARIDAN FOYDALANISHDA 
ELEKTRON QURILMALARNING ROLI 
f.m.-f.d. N.Yu. SHaribaev., o’qit. A.Q. Ergashev, (NamMTI) 
Bugungu kunda Nafaqat mintaqamizda balki butun jaxonda energiya 
energiya zaxiralarini kamayib borayotganligi mavjud zaxiralardan foydalanishni 
ham tabiatga turli darajada zarar keltirayotgani barchaga ma’lum. Masalan issiqlik 
elektr stansiyalarida yoqilgi ko’mir yoki gaz bo’lishidan qattiy nazar iqtisodiy va 
ekologik jixatdan ko’plab muammoli muzokaralarga sabab bo’lmoqda. Energiyaga 
fizikaviy nuqtai nazardan ish bajara olish qobiliyati deb elementarta’rif beramiz, 
aslidachi? Bunga olam paydo bo’lish nazariyasi, buyuk portlash, qora materiya 
kabi mavzularda maroqli suxbat yuritish mumkin. Aslidachi biron bir energiya 
ko’rinishini vaqt yoki vaqtning ko’rinishini ifodalovchi tezlik ishtrokisiz ifodalash 
mumkinmi? Bunday savollar va ularning javoblari ham kishini befarq 

---

299 
qoldirmasligi aniq.
Muqobil energiya esa mana shu katta enerigiya tushunchasining bugungi 
kunimizda foydalanishimiz maqbul bo’lib ko’ringan bir qismidir. Ularga quyosh 
elementlarini masalan kollektorlar, panellar, kichik suv va shamol elektr 
stansiyalarini, kimyoviy yo’llar bilan yoqilg’i tayyorlash va ulardan foydalanish, 
biogas qurilmalari kabilarni sanash mimkin. Yuqorida aytilgan metodlardan 
foydalanishda tizimni avtomatlashtirish va samarali foydalanishda electron 
qurilmalarning o’rni katta. 
Invertorlar-ma’lum qiymatga ega o’zgarmas kuchlanishni o’zgaruvchan 
kuchlanishga aylantirib beruvchi tristorlar, tranzistorlar va boshqa elektron 
qurilmalardan tashkil topgan. Ushbu qurilma yordamida o’zgarmas tok elektr 
energiyasini o’zgaruvchan tok elektr energiyasiga aylantirib kerakli maqsadda 
foydalanishimiz mumkin.
Qurilmalarda vaqt relesini tashkil etish, xarorat, devormattsiya va bosim 
kabi mexanik ta’sirlarga asoslanib ishlovchi vositalar tashkil qilish muammolari 
kelib chiqadi. Bunda esa elektronnika kam xajmli va kam energiya talab qiluvchi 
qurilmalar bilan ishning samaradorligini oshiruvchi zamonaviy qurilma paydo 
bo’lishiga sabab bo’ladi. Xozirgi kunda elektronnika qurilmalari asosan yarim 
o’tkazgichdan tayyorlangan qurilmalarga tayanadi. Bu esa yarim utkazgichdi 
qurilmalar jumladan to’g’rilagich diod, kuchayotirgichlar, o’zgartirgichlarni yangi 
turlarini yaratilishini ta’lab etadi. Ushbu qurilmalarni kataliklarini esa VAX (Volt 
Amper xarakteristikasi) orqali ifodalash mumkin. quyida uni aniqlashning 
otsilometrdan foydalanib samarali va yuqori aniqlikda olish mumkin bo’lgan 
metodi xaqida so’z yuritamiz. 
Volt Amper grafigini kuzatish uchun 
o’rganiluvchi elektron qurilmaga ketma ket holda 
etalon 
qarshilik 
qo’yiladi. 
Ushbu 
ishda 
foydalaniladigan grafiklar va chizmalarni splan 
dasturiy taminotida foydalanib tayyorlandi.
Agar 
bu 
yerda 
qarshilikni 
emas 
yarim 
o`tkazgichli to’g’rilagich diodni o’rganilayotgan 
bo’lsa u uchun volt grafigini korishda etalon 
qarshilik 
qoldirilib 
birinchi 
qarshilik 
almashtiriladi. [1] Bundan tashqar real 
holatlarda 
ish 
ko'pincha 
imkoniyatlar 
chegarasida bo'ladi, shuning uchun jadval 
ko'pincha "ideal" yoki laboratoriya VAX deb 
ataladi. Elementlarning tabiati ularda ro’y 
beradigan fizik jarayonlar jadval natijalariga 
bevosita VAX grafigiga ta’sir etadi. Deyarli har 
doim, har xil qurilmalar va individual radio 
elementlar 
bilan 
ishlashda 
qurilmaning
xarakteristikasi hisobga olinadi. Shundan kelib 
chiqqan holda, murakkab elektr zanjirlarining 
qurilishi yani yig’liishi sodir bo'ladi. Bu o'z navbatida qurilmaning uzoq vaqt 

---

300 
davomida to'g'ri ishlashini kafolatlaydi. Buning uchun Osilografning янги 
modelidan foydalanadigan bo’lsak uning ikki kanallik va olingan malumotni 
raqamli ma’lumotga aylantiruvchu (analogik malumotni raqamli ma`lumotga 
aylantiruvchu) sifatida ishlatiladi. Maqsad voltmetr va ampermetrlardan foydalanib 
nuqtalar olish va garafik chizish ishlarini avtomatlashtirishdir. Ishning samaraliligi 
kelgusida kontrollerga asoslangan holatda ixtiyoriy elektronnika qurilmalarini turli 
sharoitlarda VAX ni tezlik bilan olish imkoniga ega bo`lamiz. Qurilmaning 
o`lchash aniqligini qanchalik katta bo’lsa undan foydalanish imkoniyati ham 
shunchalik kengaya boradi. Misol uchun meditsinada qon tarkibini o’rganish 
bemor to`grisida nahlil ishlarini olib borishga imkon beradi.
Tekshirish jarayoniga harorat va bosim kabi kattaliklarni kiritib ta’sirlarini 
o’rganish mumkin. O’tkazuvchanlikka asoslangan suyuqlik tarkibini aniqlash 
usuli esa ishlab chiqarishda keng ko`lamda katta tezlikda va aniqlikda ishlar olib 
borilishiga sabab bo’ladi. Albatda o`tkazuvchanlik sharoitga ham bog’liqdir. 
Kimyoviy moddalarni elektr qarshiligi ρ ga ko'ra tarkibga ajratish juda oddiy 
ko'rinadi. Yuqoridagi misollardan ko'rinib turibdiki, moddalarning bir sinfidan 
ikkinchisiga o'tish paytidagi solishtirma qarshilik qiymatlari bir-biriga mos keladi. 
Shu sababli, solishtirma qarshilik qiymatlari moddalarni tasniflash uchun aniq bir 
mezon bo'lib xizmat qilishi mumkin emas. 
ifodadan tushunish 
mumkinki 
haroratni 
ortishi 
qarshilikni 
ortishiga 
sabab 
bo`ladi. 
Yarimo'tkazgichlarda qarshilik va o'tkazuvchanlikning haroratga bog'liqlig tabiati 
har xil, ma'lum harorat oralig'i uchun ular shaklning o'zaro bog'liqligi bilan 
belgilanadi. 
yoki o'tkazuvchanlik
bu erda
va 
har bir 
yarimo'tkazgich moddaning o'ziga xos bo'lgan ma'lum bir harorat oralig'i uchun 
o`rinli bo’lgan doimiylikdir. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, yarimo'tkazgichda erkin 
zaryad tashuvchilar paydo bo'lishi yorug'lik, yadroviy nurlanish ostida ham sodir 
bo'ladi. Ushbu holatlarda yuzaga keladigan zaryad tashuvchilar xisobidan paydo 
bo’luvchi o’tkazuvchanlikdan foydalanib yorug’likga sezgir qurilmalar hamda 
radio faol doza o`lchovchi asboblar tayyorlanadi.
Faraz qilaylik, energiya zonasidagi barcha kvant holatlari elektronlar 
tomonidan egallab olingan. Bunday holda, butun elektron tizim uchun elektr 
tokining zichligi 
∑
bo’ladi. Chunki tezligi v bo'lgan har bir 
elektron o`zaro bog'lanishi mumkin. Kovalent bog’lanishdan erkin holatga o'tishda 
zaryad tashuvchining harakat tezligi v bilan belgilanadi. Keyin valent satxning 
barcha elektronlarining umumiy oqim zichligi quyidagicha yoziladi;
∑
∑
ushbu ifodadan ko`rinadiki ong tomon 
uchun tok zichligi nolga tengdir. Bundan tashqari, 1 / t birlik vaqtiga to'g'ri 
keladigan to'qnashuv ehtimoli vaqtga bog'liq emas deb taxmin qilamiz, ya'ni
ma'lum bir doimiy qiymatdir. -
Vaqt o'tishi bilan n zarralari uchun 
to'qnashuvlar soni dt, mos ravishda n dt/to ga teng bo'ladi. Qurilmaning 
imkoniyatarini oshirish maqsadida unga hona haroratidan yuqori haroratni 
taminlab beruvchi issiqlik manbaini o`rnatish o’tkazuvchanlikga ega bo’lgan 
elementning o’tkazuvchanligini haroratga bog’liqligini ko’rsatib beradi. Shu 

---

301 
boisdan ham haroratni ta’minlab beruvchi manbani elektr toki yordamida olinsa 
𝑖 yoki
ifodalarga asoslanib ish olib borish mumkin bo’ladi. Ayni 
vaqtda oniy
vaqt oralig’i uchun harorat o`zgarishini xisobga olmaslik mumkin. 
Chunki 
bo’lganda bo’ladi. Shuning uchun ham VAX sini o’chash 
vaqti qanchalik kichik bo’lsa aniqlik ham shunchalik yuqori bo’ladi. Bu borada 
otsilograf yordamida VAX sini olish shu bilan birga mikrokontroller asosida 
yig’ilgan qurilmalar asosida avtomatlashtirishga asoslangan metodan foydalanish 
maqsadga muofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
G.Gulyamov, N.Yu. Sharibaev // Semiconductors, 2011, Vol. 45, No. 2, 
pp.174–178.
2. 
Г.Гулямов, И.Н.Каримов, Н.Ю.Шарибаев, У.Эркабоев, Определение 
ППС на границу раздела полупроводник диэлектрик в структурах Al-SiO2-Si 
и Al-SiO2-n-Si при низкой температуре // Узбекский физический 
журнал. - Ташкент, 2010 -12(№3), -С.143-146.
3. 
 
https://www.ruselectronic.com/vakh/
 
4. 
http://solo-project.com/articles/10/volt-ampernaya-harakteristika.html