Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 
1. 
Н. Мотт, Э. Дэвис, Электронные процессы в некристаллических 
веществах. Т 1, (Москва, Мир, 1982).
2. 
Зайнобидинов С., Икрамов Р.Г., Жалалов Р.М., Нуритдинова М.А. 
Распределения плотности электронных состояний в разрешенных зонах 
и межзонные поглощения в аморфных полупроводниках. // Оптика и 
спектроскопия. –Санкт-Петербург, 2011. – Т.110. –№ 5. –С.813-818. 
YARIMO’TKAZGICHLARNING YORUG’LIK TASIRIDA ELEKTR 
O’TKAZUVCHANLIGINING O’ZGARISHI 
dots. R.M.Jalolov, O.T.Ismanova, 
talabalar: D.T.Sidig’aliyev,M.R. Raximova (NamDU) 
Bugungi kunda insonlarni energiyaga bo‘lgan extiyoji kundan–kunga ortib 
bormoqda. Buning asosiy sabablari hamamizga ma’lum bo’lgan dunyo axolisining 
keskin ravishda ortib borishi, ishlab chiqarishning va sanoatning rivojlanishi,
energiyaning har sohada zarurligidir. Jumladan O‘zbekistonda ham energiyaga 
bo‘lgan extiyoj ortib bormoq. Yurtimizda energiyaga bo’lgan extiyojini to‘la 
qondirish maqsadida, ekologik toza energiya manbalaridan foydalanish dasturlari 
ishlab chiqilmoqda. Shuningdek muqobil energiyadan ya’ni quyosh energiyasidan 
foydalanishni yo’lga qo’yish iqtisodiyotni rivojlanishiga va qayta tiklanuvchi 
resurs-lardan oqilona foydalanishga olib keladi. Bu borada olib borilayotgan bir 
qator ishlar o’z samarasini ko’rsatmoqda. Ayniqsa, mamlakatimizda quyosh 
enyergiyasidan foydalanish imkoniyatlari kattaligi bilan boshqa mamlakatlardan 
ajralib turadi.
O‘zbekistonning geografik iqlim sharoitlari quyosh energiyasidan sanoat 
soxalarida elektr va issiqlik enyergiyalari olishda faol foydalanish imkoniyatini 
yaratadi. Quyosh enyergiyasi – bu ishlatishga qulay, oddiy va amaliy maqsadda 
foydalanish nuqtai nazaridan samarador, qayta tiklanadigan energiya hisoblanadi.
O‘zbekiston hududi samarador quyosh nurlanishiga ega bo‘lib, eng yangi 
fotoelektrik texnologiyalar asosidagi elektrostantsiyalar mamlakatning energetika 
sohasida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatini 
kengaytirmoqda. Davlatimiz 2031 – yilga qadar jami energiyaning 20 % dan 
ortig‘ini qayta tiklanadigan energiya resurslari jumladan, quyosh energiyasi 
yordamida ishlab chiqarishni rejalashtirmoqda.
Yarim 
o’tkazgichlarning 
fotoo’tkazuvchanligi 
zaryad 
tashuvchilarning yorug’lik ta’sirida 
qo’zg’alish hodisasiga asoslangan. 
Bunday fizik jarayon elektron va 
kovaklarning yorug’lik ta’sirida 
bog’langan holatdan qo’zg’algan 
holatga o’tish-ichki fotoelektrik 
effekt deb yuritiladi. Boshqacha 
qilib aytganda, yorug’lik ta’sirida 
Valent zonasi 
E
v
E
a
E
c
O’tkazuvchanlik zonasi 
h
𝜈 

---

264 
elektronlarning valent sathdan va aralashmalar hisobiga hosil bo’lgaan energetik 
sathidan o’tkazuvchanlik zonasiga va valentlik zonasidan aralashmalar energetik 
sathiga o’tishi natijasida harakatchan elektron va kovaklarning hosil bo’lishiga 
ichki fotoelektrik effekt deb yuritiladi. 
Ko’p sonli tajribalar, qorong’ulikdagi o’tkazuvchanlikda ishtirok eta oladigan 
elektron va kovaklarning harakatchanligi bilan yorug’lik ta’si–rida hosil bo’lgan 
elektron va kovak–larning harakatchanligi bir-birlariga teng ekanligini ko’rsatdi.
Yarimo’tkazgichning biror sirtiga yorug’lik tushsa, o’sha sirtiga yaqin joyda 
qo’shimcha zaryad tashuvchilar generatsiyalanadi. Natijada, yarimo’tkazgichda 
zaryad tashuvchilarning taqsimoti buzilib, kontsentratsiya gradienti vujudga keladi. 
Bu qo’shimcha zaryad tashuvchilar yoritilgan sirt tomonidan yarimo’tkazgich 
ichkarisiga tomon diffuziyalanadi. Binobarin, yoritilgan sirt oldida va shu bilan 
birga yarimo’tkazgich ichkarisida ham musbat va manfiy zaryadlar bir-birlarini 
neytrallolmaydilar. Agar yoritilgan sirt oldida musbat zaryadlar manfiy zaryadga 
nisbatan ko’p bo’lib qolsa, bu sohada musbat, yarimo’tkazgichning o’sha sirtidan 
ichkari sohasi esa manfiy zaryadlanib qoladi. Bu esa yarimo’tkazgichda hajmiy 
elektr maydonni vujudga keltiradi. Shunday qilib, yarimo’tkazgichda elektr 
maydon va EYUK hosil bo’ladi.