MA’RUZA № 1 GEOSIYOSAT NAZARIYALARI VA ZAMONAVIY
PARADIGMALARI
Reja:
1.
Geosiyosat tushunchasi va mazmun-mohiyati
2.
Geosiyosat nazariyalari
3.
Geosiyosatning zamonaviy paradigmalari.
Tayanch so‘z va iboralar:
Geosiyosat, siyosiy geografiya, Heartland, Rimland, Tellurokratiya,
Talloskratiya, geoiqtisod, geostrategiya, geomafkura, geoaxborot, geosivilizatsiya,
geodiplomatiya, aerokratiya, efirokratiya, mondializm.
Jahon siyosiy xaritasini tubdan o‘zgarish jarayonlari ma’lum mintaqalardagi
o‘zaro kurash va raqobatning hosilasi ila shakllangan. Uzoq yillar davomida
makon va hududlarni harbiy yo‘l bilan egallash, uni mustamlakaga aylantirish va
doimiy nazorat o‘rnatish klassik geosiyosiy nazariya
va qarashlarning amaliy
ifodasi sifatida namoyon bo‘ldi. Vaqt o‘tgan sari geosiyosiy nazariyalar va uning
amaliyoti o‘zgarib bordi, yangi ilmiy qarashlar, qonuniyatlar va konsepsiyalar
paydo bo‘ldi. Garchi imperialistik mexanizmlar barham topib, kurash va
raqobatning shakl va usullari bugungi kunda o‘zgargan bo‘lsa-da, strategik
ahamiyatga molik hududlar va mintaqalarda o‘z ta’sirini saqlab qolish jarayonlari
tabiiy ravishda davom etib kelmoqda. Buni juda ko‘plab siyosatchilar hamda
siyosiy fan olimlari “geosiyosat” iborasi bilan ifodalashadi.
Xalqaro munosabatlarda “geosiyosat” iborasining paydo bo‘lishi
XIX asr
oxiri va XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Geosiyosat keyingi yillarda nafaqat
alohida fan tarmog‘i sifatida shakllandi, balki dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy
jarayonlarni izchil anglash vositasi va ehtiyoji sifatida rivojlanib bordi. Ushbu
ibora dastlabki bor 1899 yilda shved olimi Rudolf Chellen tomonidan ilmiy
doirada qo‘llanilgan va shu boisdan uni ba’zi manbalarda “geosiyosat otasi” deb
atashadi. R.Chellen geosiyosatni davlatga nisbatan “geografik organizm yoki
fazoviy fenomen sifatida qaraydigan ta’limot”, deya ma’lum
qiladi
1
. Olimning
geosiyosat borasidagi g‘oyalarini metodologiyaning sistemali yondashuv usuli
bilan baholash mumkin. Boshqacha aytganda, R.Chellen hududlardagi mavjud
siyosiy voqeliklarni tizimlashtirgan holda “geosiyosat” iborasi orqali ilmiy shaklga
keltirdi. Biroq, mazkur iboraning keng ommalashuvida nemis olimi Fridrex
Ratselning 1897 yilda chop etilgan “Siyosiy geografiya” asari turtki bo‘lgani
ko‘pchilikka ma’lum. F.Ratsel o‘z asarida “davlat biologik qoidalar asosida
harakatlanadigan tirik organizm hisoblanadi”
2
, degan tezisni ilgari surdi.
Uning
qarashlariga ko‘ra, davlat xuddi daraxt singari erda ildiz otadigan jonli organizm
mahsuli bo‘lganligi sababli, uning mavjud xususiyati aynan hududi va joylashuvi,
taraqqiyoti esa atrof-muhitga qanchalik muvaffaqiyatli moslashishi bilan
belgilanadi. R.Chellen va F.Ratselning geosiyosat borasidagi dastlabki qarashlarini
Markaziy Evropaning jahonda maydonidagi o‘rni va ta’sirini belgilashga
qaratilganligi bilan izohlashimiz mumkin.
Jahon siyosiy xaritasi o‘zgarishi va imperialistik siyosatning bir qator
ko‘rinishlarini amaliyotga tadbiq etish uchun yangi geosiyosiy nazariyalar va
konsepsiyalarga ehtiyoj tobora ortib bordi. Natijada jahon geosiyosiy makonida bir
qator paradigmalar birin-ketin paydo bo‘ldi.
Klassik geosiyosatning markaziy nazariyalari yaratilishida H.Makkinder,
A.Mehen, N.Spaykmen, K.Xausxofer va boshqa bir qator nazariyotchilarning
salmoqli hissasi mavjud. 1904 yilda ingliz olimi H.Makkinder “Tarixning
geografik o‘qi” nomli ma’ruzasini “Geografiya juranali”da
chop etdi va bu fan
tarixidagi eng yorqin geosiyosiy matnga aylandi. H.Makkinder davlat uchun eng
qulay geografik joylashuv bu uning markazidir, deb hisoblaydi. Uning qayd
etishicha, butun jahon nuqtai nazaridan, erning markazida Evrosiyo qit’asi, uning
markazida esa “Heartland” (Yerning yuragi) joylashgan. Shundan kelib chiqib,
H.Makkinder quyidagi konsepsiyasini ilgari surdi: “Kim Sharqiy Yevropada
hukmronlik qilsa, u “Heartland”
ustidan hukmronlik qiladi, kim “Heartland”
1
Rudolf Kjellen and the origin of geopolitcs. https://geopoliticsresearch.wordpress.com/2015/04/21/rudolf-kjellen-
and-the-origin-of-geopolitics/
2
Гаджиев К.С. Геополитика. Учебник / 4-е изд. –М. : Издательство Юрайт, 2011. – С .15.
ustidan hukmronlik qilsa, dunyo orollarini boshqaradi, dunyo orollarini
boshqargan, butun dunyoni boshqaradi”
3
. Alohida qayd etish joizki,
H.Makkinderning geosiyosiy qarashlari bir qator tadqiqotchilarni qiziqishlariga
sabab bo‘ldi. Bunday qiziqishlarning asosiy sababi Evroosiyoda sodir bo‘layotgan
geosiyosiy tendensiyalar bilan bevosita bog‘liq ravishda ro‘y berdi. Ayniqsa,
AQSH Prezidentining milliy xavfsizlik bo‘yicha
sobiq maslahatchisi, geostrateg
Z.Bjezinskiy “Buyuk shaxmat doskasi” asarida Yevrosiyoning geosiyosiy
ahamiyatiga urg‘u berib, shunday yozadi: “Yevrosiyo er sharidagi eng katta qit’a
sanaladi va geosiyosiy munosabatda markaziy o‘rinni egallaydi. Yevrosiyoni
boshqargan davlat rivojlangan va dunyo iqtisodiy ishlab chiqarish hududlarining
uchdan ikki qismini nazorat qiladi. Yevrosiyo nazorati o‘z-o‘zidan, deyarli dunyo
markaziy qit’asining geosiyosiy pereferiyasi
4
da joylashgan Okeaniya va G‘arbiy
yarimshar hamda Afrikani o‘ziga bo‘ysundirish demakdir. Evrosiyoda dunyo
aholisining 75
foizi istiqomat qiladi, dunyo tabiiy boyliklarining katta qismi shu
erda va uning ostida joylashgan. Shu tariqa, Yevrosiyo o‘zida global boshqaruv
uchun kurashga chorlaydigan shaxmat doskasini namoyon etadi”
5
.
Jahon geosiyosiy boshqaruvida Amerikaning qudratini belgilovchi qarashlar
amerikalik admiral A.Mehenga tegishli. A.Mehen “Dengiz qudratining tarix uzra
ta’siri (1660-1783)” deb nomlangan kitobida dengiz qudratiga (Sea Power) ega
bo‘lish jahon hukmronligining asosiy omili hisoblanishini yozadi. Uning fikriga
ko‘ra, davlatning dengiz qudratiga ta’sir etuvchi asosiy shart-sharoitlari quyidagi
tushunchalarda o‘z aksini topadi:
-
