П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик


IV-БОБ ЛИТОСФЕРА МУҲОФАЗАСИ



Download 1,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet62/116
Sana22.02.2022
Hajmi1,65 Mb.
#116681
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   116
Bog'liq
Экологи фани буйича уқув қуланнма

IV-БОБ
ЛИТОСФЕРА МУҲОФАЗАСИ
4.1. ЛИТОСФЕРА ТУШУНЧАСИ


Литосфера грек тилида «тош ўрам» маъносини англатади. Ернинг қаттиқ холатдаги
тош ўрамининг қалинлиги океан тубида 5-7 км, қуруқликда 30-40 км ва тоғли ўлкаларда 70-
80 км гача боради, у чўкинди, метаморфик ва магматик тоғ жинсларидан ташкил топган. Ер
сатхида асосан чўкинди тоғ жинслари тарқалган бўлиб, уларнинг қалинлиги 20 км гача,
океан тубларида эса бир неча юз метрга етади. Улар таркиби бўйича чақиқ кимёвий ва
органик чўкиндилардан ташкил топган бўлиши мумкин. Чўкиндиларнинг остида 10-40 км
қалинликдаги гранит қобиғи жойлашган бўлади, океан тубида улар учрамайди. Гранит ва
океан чўкиндилари қобиғи остида базальт қобиғи жойлашгандир. Унинг қалинлиги океан
тубида 5-7 км. ва қуруқликда 20-30 км. га боради.
26-расм. Биосферанинг бўйлама кесими ва унинг гидросфера ва литосфера билан
муносабати.
Ернинг тош ўрами сатхнинг ташқи тузилишига рельеф дейилади. Рельефнинг шакл-
ланиши унинг ёшини, морфологик тузилишини, ўзгариши ва тарқалиши қонуниятларини
геморфология фани ўрганади. Ер сатхининг тузилиши, тарихий тараққиёти, унда ҳаётнинг
ривожланиши асосан ернинг ички қисмида вужудга келадиган тектоник жараёнларга ва
иқлимга боғлиқдир. Ернинг муз қопламаган қуруқлик сатхи 133,4 млн. км
2
бўлиб, унинг
55,7 млн. км
2
и тропик, 24,3 млн. км

и субтропик, 22,5 млн. км
2
и мўътадил, 21,2 млн. км
2
и
қутб минтақаларига тўғри келади. +уруқликнинг 10-11% и дехқончиликда ва 20% и
яйловлар ўрнида ишлатилади. Дунё аҳолиси жон бошига 0,4 гектар дехқончилик қиладиган
ер тўғри келади. Ер текис, намлик ва ҳарорати етарли бўлган гил тоғ жинсларидан ташкил
топган бўлса, у ерда ўсимлик, хашоротлар ва микроорганик қолдиқ чиқиндиларига бойиб,
тупроқ қатамининг ҳосил бўлиши тезлашади. Тупроқ қатламининг қалинлиги тахминан 1-3
метр бўлиб, у А, В, С қабатлардан иборат бўлади. Юқорида жойлашган чириндига бой
бўлган энг унумдор қисми А-гумусли қабат ҳисобланади. Унинг остида тепадан ювилиб
тушган карбонат тузли В-иллювиал қабат жойлашган бўлиб, 1,5-2 метр чуқурликгача кам
ўзгарган. Энг қуйида С-она жинсли қабат ётади. Тупроқ турлари қутблардан экваторга ҳамда
текисликлардан тоғларга қараб иқлим ўзгариши билан қонуний равишда ўзгариб боради.
Мўътадил минтақанинг йиллик ёғингарчилиги 500-600 мм. бўлган ўрмон чўлларида
чиринди(гумус) га бой (10 % гача) энг унумдор, қўнғир, қора тупроқлар тарқалган.
Марказий Осиёнинг дашт ва ярим даштларида ўсимликларнинг табиий шароитда
ривожланиши учун намлик етишмаганлиги сабабли, кам (1-2 %) гумусли кул ранг, бўз

Download 1,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   116




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish