П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

р и а л  ва н о о с ф е р а д а н иборат туртта босқичга ажратсалар, бошқалари б и о г е н,
а г р а р ва т е х н о г е н дан иборат учта босқичларни кўрсатиб ўтадилар. Бу босқичлар
нечталиги ва қандай номланишидан қатьий назар улардаги битта умумийликни пайқаш
мумкин. Бу жамиятнинг табиатга таъсирини оддийроқ ва кучсизроқ даражадан мураккаброқ
ва кучлироқ даражага томон ошиб боришидир. Бунга инсон онгининг ривожи билан боғлиқ
холда меҳнат қуролларини ва ишлаб чиқариш технологияларини борган сари такомиллашиб
бориши асосий сабаб бўлади. Бу ерда шуни ҳам унутмаслик керакки, жамиятни табиатга
таъсири кучайиб борган сари табиатни жамиятга акс таъсири ҳам кучаяверади, яъни бу
таъсирлар ўзаро акс таъсирлар бўлиб, улар жамият ишлаб чиқариш кучларининг тараққиёт
даражаси ва ишлаб чиқариш муносабатларини ҳарактери билан белгиланади.
Object 3

---

2-расм. Дунёнинг энг йирик регионларида аҳоли сонини ошиб бориши.(Манба: F.Ramadu,
1998)
Инсоният тараққиётининг сўнги босқичларида табиатга антропоген таъсир беқиёс
даражада ўсди. Бунга сабаб, инсон онгини ривожланиши туфайли фан ва техника
тараққиётининг жадаллашувидир. Иккинчи минг йилликнинг сўнги 50-60 йиллари ичида юз
берган и л м и й - т е х н и к а и н қ и л о би (ИТИ) кўтилмаган жараён эмас, балки
жамият тараққиётини янги босқичга олиб ўтувчи қонуний зарурат эди. У инсоният олдида
табиатга таъсир этишнинг беқиёс имкониятларини очиб берди, у туфайли кишиларнинг я ш
а ш ш а р о и т л а р и  кескин ўзгариб маълум даражада яхшиланди. Бу хол ўз навбатида
Ер аҳолисини жадал кўпайишига, жамиятнинг бир қатор техник, иқтисодий
кўрсаткичларини юзлаб, минглаб марта ошишига ва инсонни табиат устидан «хуқумрон»лик
қилишига йўл очиб берди.
Юқоридаги фикрларнинг далили сифатида қуйидаги баъзи маълумотларни келтириш
мумкин: Сўнгги юз йил ичида дунё аҳолиси салкам 4 баробарга;(2-расм) инсон яратган
техник воситаларнинг ўртача ҳаракат тезлиги-100 баробарга; энергия олиш миқдори-1000
баробарга; харбий қуроллар қуввати -1000000 баробарга ортди. Ҳозирга келиб Ер юзидаги
қишлоқ хўжалигига яроқли ерларнинг -70%и, ўрмонларнинг-50%и, биологик
ресурсларнинг-70%и, чучук сув захираларининг-20%и инсонлар томонидан ўзлаштирилиб
фойдаланилмоқда. Йилига ер қаъридан турли мақсадларда 120 млрд.тонна турли минераллар
ва тоғ жинслари қазиб олинмоқда, 900 км
3
,
тоза-чучук сув сарфланмоқда, экин майдон
ларига 500 млн. тонна минерал ўғит ва 4 млн.тоннадан зиёд турли заҳарли пестицидлар
қўлланилмоқда, 3 млрд. тонна нефть маҳсулотлари ишлатилмоқда, 250 мингдан ортиқ янги
кимёвий моддалар синтез қилинмоқда. Бундай мисолларни янада кўплаб келтириш мумкин.
Ҳозирга келиб, инсон томонидан яратилаётган моддалар ва амалга оширилаётган жараёнлар
кўлами шу даражага етдики, ерда ўзига ҳос с у н ъ и й ёки а н т р о п о г е н м о д д а в