П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

Object 2

---

муносабатларни қай даражада мутаносиблашганлиги ва ўзаро келишилган тарзда хал
этилиши билан белгиланади. Демак, қисқача қуйидаги хулосаларни қилиш мумкин:

табиатни ташкил этувчи барча таркибий қисмлар ва ундаги жараёнлар ўзаро ва
ички динамик мувозанат холатдагина барқарор мавжуд бўла оладилар;

бу мувозанат узоқ геологик жараёнлар таъсирида қарор топган;

табиатнинг нозиклиги ва унга таъсир этишнинг осонлиги, айнан шу мувозанат
туфайлидир;

мувозанатни издан чиқарилиши узоқ даврлар мобайнида шаклланган табиатни
бузиш демакдир.
Маълум бўлдики, инсон табиатнинг таркибий қисми сифатида у билан биргаликда
яшайди. Инсон табиатдан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш жараёнида унга турли
таъсирларни ўтказади. Масалан, озуқа ва хом-ашё олиш мақсадида кўплаб майдонларда ўзи
ҳоҳлаган экинларни етиштиради, ерларни хайдайди, суғоради ёки турли саноат ишлаб
чиқариш корхоналарини ташкил этиш учун конлар очади. Инсоннинг бундай ишлаб
чиқариш фаолиятлари турларини санаб адоғига етиш қийин. Инсонлар ва улардан ташкил
топган жамият мавжудлигини тараққиётнинг моддий негизи ҳисобланган табиатсиз
тасаввур этиб бўлмайди. Инсон табиат неъматларидан ва кучларидан фойдаланувчи ҳамда
уларни бошқарувчи куч сифатида ўзини намоён қилади. Инсонларни табиатга таъсири
бошқа тирик мавжудодлардан тубдан фарқ қилади. Инсондан бошқа барча тирик
организмларнинг табиатга таъсири оддий табиий жараёнлардан иборат бўлиб, табиат
қонунлари орқали бошқарилади ва табиатга кучли таъсир кўрсатмайди. Инсонлар эса онги
туфайли табиатга сезиларли таъсир ўтказа олади. Табиатга инсонларнинг турли ишлаб
чиқариш фаолиятлари натижасида ўтказадиган таъсирларини а н т р о п о г е н т а ь с
и р л а р дейилади. Инсоннинг ишлаб чиқариш фаолияти жамиятда кечади. Шундан келиб
чиқиб, табиатга антропоген таъсирни жамиятнинг табиатга таъсири сифатида тушуниш
мумкин. Жамият томонидан табиатга ўтказиладиган ўзаро таъсирлар ҳарактери ва кўламига
қараб турли муаллифлар уни бир неча босқичларга ажратиб ўрганишни таклиф этадилар.
Мисол учун, баъзи бир мулаллифлар ў з и н и к и қ и л и б о л и ш, а г р а р, и н д у- с т