P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

unumdor qatlami tuproq deyiladi. Tuproq tabiatning muhim
tarkibiy qismi sifatida, tog* jinslari, iqlim, o'simlik va hayvonot,
relyef, vaqt, inson faoliyati kabi om illam ing o ‘zaro murakkab
ta’sirlashuvi natijasida vujudga keladi. Tuproq hosil bo'lishi o ‘ta
murakkab va uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. 
0
‘rta
hisobda 1,5-2 sm qalinlikdagi tuproq qatlami hosil bo'lishi uchun
100 yil vaqt zarur b o‘ladi. Tuproqlarning o ‘rtacha qalinligi 18-20
sm ni tashkil etadi. Ba’zi hududlarda bir necha millimetrlardan 1,45­
2,0
 metrgacha yetishi ham mumkin.
T uproq tarkibidagi gumus, y a ’ni chirindi m iqdori uning
m uhim tarkibiy qism i b o ‘lib, qariyb barcha xususiyatlarini
belgilab beradi. Gumus tuproq hosil b o‘lishi jarayonida o ‘simlik
va b osh q a organ izm larn in g q o ld iq la rin i m urakkab qayta

---

o'zgarishi oqibatida hosil bo'ladi. U tuproqning turli tashqi fizik,
k im y o v iy v a b io lo g ik t a ’sirlarga b o 'lg a n b a rq a ro rlig i
(chidamiiligi)ni ta ’minlaydi.
T uproqning o'sim lik va organizm larni op tim al yashash
sharoitlari bilan ta’minlay olish xususiyati tuproq unumdorligi
deyiladi. Tuproqlarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati
aynan shu xususiyat bilan bog'liqdir. Unumdorlik tuproqning
fizik, kimyoviy, agronomik, biologik xossalari va ekologik holati
bilan uzviy bog'liq bo'lgan integral xususiyat hisoblanadi. Shuning
uchun tuproq unumdorligini beigilovchi omil xossalam ing soni
bir necha o'n taga yetadi. Bular qatoriga tuproqdagi gumus
miqdori va sifati, namlik miqdori va holati, ozuqa moddalarning
turi, miqdori va o'zlashuvchanligi, tuproq havosi, harorati, zichligi,