6.7. Ekologik tarbiya va ta’lim
Tabiatni m uhofaza qilish bo'yicha ta ’lim berish - bu tabiatni
m uhofaza qilish m asalalarinin g nazariy va am aliy jih a td a n
o 'zlashtirish ga y o 'n a ltirilg a n o 'q itish tizim idir. Um um iy va
maxsus ekologiya asoslarini bilish har bir zamonaviy kishi uchun
zarur bo'lgan m adaniyat elementi hisoblanadi. Ekologik ta ’lim
berishdan m aqsad, har bir kishiga kelajakda u qaysi sohada
is h la s h id a n q a t ’i n a z a r , t a b i a t va ja m iy a tn in g o ‘z a ro
m u n o sa b a tla ri to 'g 'ris id a g i bilim larn i berish d ir. E ko log ik
t a ’lim ni s h a k lla n tirish d a ta b ia tn i m u h o fa z a qilish, uning
resurslaridan sam arali foydalanish prinsiplarini o'zlashtirish
birinchi d a ra jali ah am iy atg a ega. B uning uchun ta b ia td a n
foydalanishda keng om m alashgan « T a b iatd a n in ’om -ehson
k u tib o'tirm ay m iz, balki u n d a n u n d irib olam iz» qabilidagi
esk ich a fik rla sh d a n , b o sh q a c h a q ilib a y tg a n d a , «B izning
m am lak atim iz b itm as-tu g a n m a s tab iiy b o y lik larg a ega va
ulardan samarali foydalanishga hojat y o 'q » degan fikrdan uzoq
bo'lish kerak.
E k o lo g ik sa v o d x o n lik k a e rish ish y o 'lid a in so n la rn in g
ekologik bilim darajasini oshirish ham da m am lakat va regionlar
b o 'y ich a atrof-m uhitni ifloslantiruvchi m an b alar to 'g 'ris id a
m a ’lum otlar berish m uhim aham iyatga ega. C hunki bunday
m a’lumotlarga ega bo'lish, umumiy ekologik holatni ko'z oldiga
k e ltirish , ta b ia tg a va in so n la r sa lo m a tlig ig a salb iy t a ’sir
ko'rsatuvchi omillarni cheklash va yo'qotish bo'yicha amaliy
faoliyatda ishtirok etish uchun zarur.
Ekologik t a ’limda dunyoqarashni ekologiya lashtirish ham
m uhim yo'nalishlardandir. Bunga erishishning muhim vositasi
insonlarning o'z ustida ishlashlari, tabiat sirlarini o'rganishga
va e k o lo g ik b ilim la rin i d o im o o s h irib b o rish g a b o 'lg a n
intilishlaridir. D unyoqarashni ekologiyalashtirish, ekologiyaga
doir fanlarni to 'la o'zlashtirish bilan birga, iqtisodiy, siyosiy,
te x n ik a v iy , h u q u q iy va b o s h q a s o h a la r n in g ek o lo g ik
m unosabatlarini bilish orqali am alga oshiriladi.
Ekologik ta ’lim berishda ekologik falo k atlar sabablarini
to ‘g‘ri baholash ham muhim ahamiyatga ega. Aholining ekologik
savodsizligi yoki savodining kamligi, tashviqot-targ'ibot ishlari
sam arasining pastligi va bu ishlarni m utaxassis b o ‘lm agan
kishilar tomonidan olib borilishi, shuningdek, insonning ekologik
faoliyati asosiy diqqat m arkaziga q o ‘yilmasligi turli chalkash
fikrlarning paydo bo'lshiga sabab bo'ladi.
Ekologik tarbiya va t a ’lim jarayonlarini bir-biridan ajratib
bo im ay d i. U lar doim o ‘zaro aloqada rivojlanadi. Shaxsning
tabiatga bo'lgan insoniy m unosabatlari oilada va m aktablarda
b e rilad ig a n e k o lo g ik ta rb iy a o rq a li s h a k lla n a d i. O ilad a
beriladigan ekologik tarbiya asosan o ta-onalarning oiladagi
o ‘zaro m unosabatlariga bog‘liq. Oilalar va uning har bir a ’zosi
tabiiy muhitni saqlash masalasiga o ‘zicha yondashadilar. Oilaviy
h a y o t, o ta -o n a la rn in g ish jo y la ri, u larn in g o ‘z fu q a ro lik
bu rch larin i t o ‘g ‘ri his etish lari, o ilad a o ‘z la rin i tu tish la ri
bolalam ing tabiatga va insonlarga bo'lgan m unosabatlarining
sh a k lla n ish id a ilk d e b o ch a h iso b la n a d i. B o la la rn i o ilad a
tarbiyalashda ota-o n alar tarbiyachi rolini o ‘ynaydilar. O ta-
onalarning oilada o ‘zlarini tutishlari va ularning bolalarga ta ’siri
«Eng hal qiluvchi omildir». A.S.M akarenko «Tarbiya to ‘g‘risida
m a ’ruzalar» nomli kitobida shunday yozadi: «Siz bola bilan
g a p la s h a y o tg a n in g iz d a
yoki
u n g a
b ir o r
n a rs a n i
ko‘rsatayotganingizda unga tarbiya berayapman deb o ‘ylamang.
Siz u n g a o ‘z h a y o tin g iz n i h a r d a q iq a s id a , h a tto u y d a
y o 'q lig in g iz d a h a m t a ’lim b e ra siz. B o la la rn i h a q iq iy
muallifligingiz ostida tarbiyalaysiz».
Bolalarga ekologik tarbiya berishda ularning k o ‘z oldida sodir
b o 'lay otgan jonli, chiroyli misollarni keltirish lozim. Oilada
aytilayotgan har bir so‘z, har bir ohang, har bir qilinayotgan
ishni bola to ‘g‘ri qabul qiladi va shu m uhit bola uchun ideal
holat hisoblanadi. Bu borada xalqimiz o 'rtasid a «qush uyasida
ko ‘rganini qiladi» degan ibora bejiz aytilmagan.
Ekologik tarbiya muammosini 0 ‘zbekiston Respublikasining
m aktabgacha ta ’lim m uassasalarida hal etish uchun quyidagi ikki
yo'nalishda ish olib borish m aqsadga muvofiq:
• Bolalarda ekologik tarbiya m adaniyatini shakllantirish,
ularda tabiatga b o ‘lgan ijobiy m unosabatni uyg‘otish, dastlabki
amaliy k o ‘nikm alarni ishlab chiqish.
• M aktab yoshigacha bo 'lgan bolalarga tarbiya beruvchi
m utaxassislarni ekologik ongi va m adaniyatini rivojlantirish.
M a k ta b g a c h a t a ’lim m u a s s a s a la rid a e k o lo g ik t a ’lim
m uam m olarini hal etish y o ‘llari turlicha. M asalan, uslubiy
d a s tu r la r is h la b c h iq ish , z a m o n a v iy o ‘q u v - k o ‘rg az m ali
q u r o lla r d a n fo y d a la n is h , tu r li o 'y i n la r , d ia film la r,
kinofragm entlar va boshqa tasviriy va ovozli o ‘quv vositalarini
qo'llash shular jum lasidandir.
M aktab va oila bolalarda tabiatga nisbatan noyob moddiy
va ru h iy b o y lik la r m a n b a i s if a tid a q a ra s h tu y g 'u s in i
shakllantiruvchi asosiy vositadir. Hozirgi kunda respublikamiz
b o 'y ic h a m a k ta b d a stu rla ri va o 'q u v .re ja la rid a tarb iy a va
t a ’lim ning ekologik aspektlari ancha kuchaytirilm oqda. Bu
borada m aktabdan tashqari olib borilayotgan ishlar samarasi
ham ortm oqda.
K o 'p c h ilik riv ojlangan m a m la k a tla rd a , b o lala r turli xil
ekologik harakatlarda faol qatnashm oqdalar. M asalan, AQSH
ning N yu-Y ork sh tatid a «B olalar ifloslanishga qarshi» deb
nom lang an ta sh k ilo t m avjud. T a sh k ilo t a ’zolari b ir q a to r
ekologik tadbirlarni o'zlari am alga oshiradilar. M asalan, ular
o 'z la r i o 'q iy o tg a n m a k ta b o s h x o n a s id a p o lis tir o ld a n
tayyorlangan bir m arta ishlatiladigan stakanlarni qo'llashni joriy
etdilar. Bu stakanlar yengil va qo g 'o zdan afzal ham da ularni
q ay ta ishlab, qurilish m ateriallari tayyorlashda foydalanish
m u m k in . B o la la r sh u y o 'l b ila n c h iq in d ila r c h iq is h in i
k am aytirish g a o 'z hissalarini q o 's h a d ila r. Y ana bir m isol,
V ash ing ton dan uncha uzoq b o 'lm a g a n V irdjiniya sh tatid a
joylashgan xususiy m aktablarning birida haqiqiy ferma tashkil
q ilin g an. U n d a o t, sigir, q o 'y -e c h k ila r, o 'r d a k va g 'o z la r
o'quvchilar tom onidan bo'sh vaqtlarida boqiladi. Sayyohlarning
«Bu ferma nimaga kerak» deb bergan savollariga ular «saxiy va
mehnatsevar bo'lib o'sishi uchun» deb javob beradilar. Bunday
misollarni k o ‘plab keltirish mumkin.
M aktab o'qituvchilari va bog'cha tarbiyachilari tom onidan
sevimli uy hayvonlari haqida zavq-shavq bilan gapirishganlarini
kirn eshitm agan deysiz. Ayniqsa, itlar haqidagi suhbatlarda.
ularni insonning d o ‘sti ekanligi, ular uyni begona kishilardan
q o 'r iq la s h d a , q o ‘y va e c h k ila rn i b o q ish d a , o v d a, d a v la t
c h e g a ra la rn i d u s h m a n la rd a n q o 'r iq la s h d a , c h o ‘k a y o tg a n
kishilam i qutqarishda insonlarning vafodor ham rohi ekanligi
haqidagi suhbatlar ham bolalarda hayvonot dunyosiga nisbatan
qiziqish uyg‘otadi va ularda tab iatd ag i bu kabi jo n zo tlarn i
himoya qilish lozimligi to ‘g ‘risida ilk tushinchalar shakllanadi.
M aktab o'quvchilariga ekologik tarbiya berishda yoki ekologiya
fanini o sqitishda o 'qitu v chilar tab iat m o 'jizalari, tabiatning
ajoyib go‘shalari, hayvonot dunyosi va hasharotlar hayotining
o'ziga xos jihatlarini jonli va qiziqarli qilib yozilgan jahon va
milliy adabiyotim iz nam oyondalari asarlaridan foydalanishga
k o ‘proq e ’tib o r berishlari lozim. Shuningdek, m ak ta b la rd a
o'qitiladigan kimyo, astronomiya, biologiya, zoologiya, odam
a n a to m iy a si k a b i fan o ‘q itu v c h ila ri o ‘q u v c h ila rg a ush b u
fanlardan bilim berishda o ‘z fanlarini ekologik nuqtai nazardan
talqin qilib, fan lar b o 'y ich a um um iy x u lo salar chiqarishda
ta b ia td a k ech ad ig an voqea va h o d isa la r m o h iy atin i ochib
berishlari m u h im dir. Bu hoi o ‘q u v ch ilarn i ekologiya fani
vazifalarini yanada yaxshi tushunib olishda yordam beradi. Zero,
yosh a v lo d n i ta b ia tg a n is b a ta n m e h r - m u h a b b a t r u h id a
tarbiyalash oila va m aktabning eng m uhim vazifalaridan biridir.
4
Chunki insoniy xarakter aynan shu m uhitda shakllanadi. Bu
m aqsadlarga erishish uchun kutubxonalarda tabiat va um um an
tirik jo n z o tla r t o ‘g ‘risida chop etilg an a d a b iy o tla r sonini
ko'paytirish, shoir va yozuvchilar tom onidan m aktab yoshdagi
bolalar uchun k o ‘plab asarlar yaratish muhim aham iyatga ega.
Ekologik ta ’lim bizning respublikamizda ikki yo'nalishda olib
boriladi. B irinchi y o ‘nalish - h a r bir o ‘quv m uassasasida
ekologiya k u rsini o 'q itis h o rq ali um um iy ekologik t a ’lim
b e ris h d ir. B u n d a n ta s h q a r i, e k o lo g iy a y o 'n a lis h id a g i
gimnaziyalar, m aktabdan tashqari ta’lim m uassasalarida ham
ekologik to ‘garaklar ishlab turibdi. Shunga qaram asdan hozirgi
kunda ekologiyani o'qitishni m antiqiy, ta ’limning uzluksizligini
t a ’m inlov ch i b ir tizim ga solish, yangi n a ’m u n aviy o ‘quv
dasturlari va o ‘quv rejalari ishlab chiqish ham da adabiyotlar
yaratish m uhim ah am iy at kasb etadi. Ikkinchi y o 'n a lish -
m utaxassis ekologlar tayyorlash. H ozirgi kunda 0 ‘zbekiston
Respublikasi bo'yicha bir necha oliy o ‘quv yurtlarida «Atrof-
m uhitni m uhofaza qilish» yo‘nalishi b o 'yich a bakalavrlar va
m agistrlar tayyorlashga kirishilgan. B undan k o ‘zda tutilgan
m aqsad atrof-m uhitni m uhofaza qilish b o ‘yicha yetuk kadrlar
tayyorlash va bu sohadagi mutaxassis kadrlar yetishmovchiligiga
barham berishdir.
Xullas, ekologik tarbiya va ta ’limni takomillashtirish bo‘yicha
quyidagi m ulohazalarni aytish mumkin: butun dunyo bo'yicha,
ju m lad an , m am lak atim iz h u d u d id a ekologik h o latn i ijobiy
tomonga o ‘zgartirish uchun birinchi navbatda aholining ekologik
bilim ini oshirish lozim. Buning uchun n afaq at u m u m ta iim
m aktablarida, o ‘rta maxsus va oliy o 'q u v yurtlarining o ‘quv
d a s tu rla rig a ekologiya fanini k iritish , b alk i b a rc h a ishlab
chiqarish korxonalari, muassasa va tashkilot rahbarlarining ham
bu sohadagi m alakalarini oshirish zarur. H am m a joy da ham
ekologik jih atd an yetuk kishilar yetishmaydi. H ozircha joylarda
«Ekologiya uchun kurashishni» xohiovchilar ham ju da kam. Bu
ishlarni tashkil qilish uchun sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarish korxonalarining o'zaro m unosabatlarini tartibga solish,
texnika va qurilm alarini yaratish, qisqasi, ekologik xizm atni
yo‘lga q o ‘yish lozim. Bir so‘z bilan aytganda, ju d a sertashvish
va savobli ish bilan shug'ullanish lozim. Bilimni bir tizimli,
uzluksiz ekologik tarbiya va ta ’lim asosida qurish kerak. Bu holat
avval o ila d a , s o ‘n g ra m a k ta b d a d av om etadi. S h un i ham
t a ’k id la s h jo iz k i, o ‘quv m u a s s a s a la rid a « A tro f-m u h itn i
m uhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish»
maxsus kursini asosiy fan sifatida o'qitish lozim. Chunki o ‘quv
m uassasalarida o'qitiladigan boshqa fanlarni o ‘qitishda yer, suv,
o 'rm o n va boshqa tabiiy resurslarning ayanchli h olati t o i a
y o r itib b e rilm a y d i. Bu b o r a d a o ‘r ta va o liy o 'q u v
m uassasalarining tabiiy va ijtimoiy fan o'qituvchilari ham yerlar
hosildorligining pasayib, o 'sim lik va hayvonot dunyosining
y o 'q o lib k e ta y o tg a n lig ig a , ic h im lik s u v la ri s ifa tin i
yom onlashayotganligiga va o'zim iz nafas olayotgan havoni
ifloslanayotganligiga biz aybdor emasmiz, degan fikrdan uzoq
bo‘lishlari kerak. Kishilik jam iyati nafaqat moddiy boyliklarni
ko'paytirish orqali rivojlanadi, balki tobora ortib borayotgan
in so n la r eh tiy o jin i a q l-id ro k b ila n q o n d iris h , b ir q a to r
m am lakatlarda kuzatilayotgan ocharchilik, chuchuk suv va oziq-
ovqat yetishmovchiligidari, bolalar o'lim ining ortib borishidan,
havo va boshqa m uhitlarni ifloslanishidan bartaraf etish kabi
ijtimoiy m uam m olarni hal etish orqali rivojlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |