P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

rezOlyutsiyasi 
qabul qilindi.
1968-yilga kelib, XEH faoliyati sezilarli darajada kengayib, 
m ustahkam langan bo ‘lsa-da, bu borada xalqaro harakatni aniq 
va talab d arajasid a tashkil etish ham da m uvofiqlashtirishga 
erishilmadi. Ekologiyaga doir turli amaliy tadbirlar o ‘tkazish 
k o ‘pincha bir yoki sanoqli ixtisoslashgan 
X a lq a r o
tashkilot 
(Y U N E SK O , TMX1) larning faoliyati d o irasid a cheklanib 
qolindi. Ekologik masalalarga ko‘ 
p roq xu su siy m u a n im o sifatid a
qarashlar davom
etd i. Bu h o i e k o lo g ik m u a m m o la r n i b ir d a v la t

---

yoki alohida olingan m intaqa miqyosida, alohida biror-bir aniq, 
tor doiradagi tadbirlar yordam ida hal etish mumkin degan yuzaki 
qarashlarning davom etishiga sabab bo'ldi. Aslini olganda, bu 
davrga kelib (1970) k o ‘plab ekologik m uam m olar allaqachon 
bir davlat yoki millat chegarasi doirasidan chiqib umumbashariy 
xarakter kasb etgan edi. 1970-yildan boshlab insoniyat ekologik 
m uam m olar um um bashariy xarakterga ega ekanligini va ularni 
hal etish uchun X EH ni yanada rivojlantirish va takomillashtirish 
zarurligini anglab yeta boshladi. N atijada shu davrdan boshlab 
X E H d a yangi rivojlanish bosqichi boshlandi. T o ‘r t yillik 
tayyorgarlikdan so'ng 1972-yilda Stokgolm (Shvetsiya)da 113 
m am lakat, turli davlatlararo va nodavlat tashkilotlari ishtirokida 
B M T ning a tro f-m u h it m u ho fazasi bo 'y ich a konferensiyasi 
o 'tk azild i. U ning natijalari asosida «A trof-m uhit to 'g 'risid a
d e k la r a ts iy a » q a b u l q ilin d i, u n in g q is q a c h a m a z m u n i 
quyidagicha edi:
• T araqqiy etgan m am lakatlar rivojlanayotgan davlatlarga 
a tro f-m u h it m u h o fazasi u ch u n aniq sh aro it va ehtiyojini 
e'tiborga olib m ablag'lar ajratishlari zarur.
• Tabiiy resurslarni hozirgi va kelajak avlodlar uchun saqla b 
q o lis h z a ru r. B arch a m a m la k a tla r X E H ni s a m a ra li 
rivojlantirishda faol ham korlik qilishlari lozim.
• H ar bir inson ozod, teng huquqli va qulay bo'lgan atrof- 
m uhit sharoitida yashashga haqlidir.
• In s o n la rn i e z is h n in g a p p a r te id , irq iy k a m s itis h , 
m ustam laka qilish va boshqa shakllari tugatilishi lozim.
• Y adro qurollari sinovini to 'xtatish zarur.
S to k g o lm k o n ferensiy asi q a ro r la r i B M T ning 32-B osh 
Assambleyasida ko'rib chiqildi va ular asosida 11 ta rezolyutsiya 
q a b u l qilindi. Bu rezo ly u tsiy alard a B M Tning atro f-m u h it 
m uhofazasi sohasidagi tadbirlarining tashkiliy, m a ’m uriy va 
huquqiy asoslari yoritib berildi. BMT tomonidan biosferaning tabiiy 
b o y lik larid an o q ilon a fo y d alan ish va ularni saq lab qolish 
masalalarini ilmiy jihatdan asoslashga katta e’tibor berila boshlandi. 
Y U NESKO rung 16 (1970-y.) sessiyasida atrof-muhit muhofazasi 
bo'yicha yangi «Inson va biosfera» - MAB d asturini am alga 
oshirishga q aror qilindi. D asturni amalga oshirish uchun 25 ta

---

davlat vakillaridan iborat X alqaro muvofiqlashtiruvchi Kengash 
(X M K ) tuzildi. M AB ning d a stla b k i fao liy atid a tashkiliy 
m asalalarga kengroq o ‘rin berilgan b o ‘lsa, 70-yillar oxiridan 
boshlab atrof-m uhit m uhofazasining 5 ta yetakchi mavzui, y a’ni 
n am tr o p ik o ‘rm o n la r; q u r g 'o q c h il y e rla r; b io sfe ra
q o ‘riqxonalari; shahar ekotizimlari; kad rlar tayyorlash b o ‘yicha 
ilmiy tadqiqotlarni kengaytirishga e ’tibor q aratila boshlandi. 
H ozirgi ku n d a MAB d asturining 973 ta loyihasini am alga 
oshirishda 80 dan ortiq davlatlarda ilm iy-tadqiqot ishlari olib 
b o rilm o q d a . A tro f-m u h it m u h o fazasi m asa lala rig a d unyo 
jam oatchiligi e’tiborini yanada kuchaytirish m aqsadida 1972- 
yil BM Tning 1-jahon kongressida h ar yili 5 iyunni «X alqaro 
tabiatni muhofazalash kuni» deb e ’lon qilindi. Shu yili BM T Bosh 
Assambleyasining 27-sessiyasida davlatlararo ham korlikning 
tashkiliy va moliyaviy tadbirlarini belgilovchi «Tashqi muhit 
bo‘yicha BMTning ish dasturi» (YUNEP) va uni boshqaruvchilari 
Kengashi ta ’sis etildi. 1973-yil (Stokgolm) m azkur kengashning 
1-sessiy asid a « A tro f-m u h it s o h a sid a g i h a r a k a t d a s tu ri»
m uhokam a qilinib, unda X EH ning 7 ta eng asosiy yo'nalishlari 
belgilab berildi. Bu dastu r (Y U N E P )ga binoan atrof-m uhit 
muhofazasiga oid tadqiqotlarni tashkil etish, muvofiqlashtirish 
va biosfera holatini kuzatuvchi (monitoring) stansiyalarini tashkil 
etish ishlari avj oldirildi.
1974-yil B M T n in g a tr o f -m u h it m u h o fa z a s i v a ta b iiy
resurslardan oqilona foydalanishga bag'ishlangan maxsus Bosh 
sessiyasi o ‘tkazildi. U nda «Yangi xalqaro ekologik tartiblarni 
o 'm atish haqida deklaratsiya» va bu tartiblarni o ‘rnatishning 
harakat dasturidan iborat 2 ta muhim xalqaro hujjat tasdiqlandi. 
Bu h u jja tla rd a o ziq-ovqat m ah su lo tla ri ishlab chiqarishni 
k o 'p a y tiris h m uam m osiga k a tta e ’tib o r berildi, ju m lad a n , 
sahrolashish va yerlarning sho‘r!anishining oldini olish, tabiiy 
va o z iq -o v q a t resu rslariga z a ra rli t a ’sirlarn i k am a y tirish , 
ifloslanishga qarshi kurash, resurslam i m uhofazalash va qayta 
tiklash b o ‘yicha zudlik bilan choralar k o ‘rishga chaqirildi.
X E H n in g y a n a d a riv o jla n is h ig a B M T n in g 29-B osh 
Assambleyasida (1974-yil) qabul qilingan davlatlarning iqtisodiy 
huquq va majburiyatlari to‘g‘risidagi hujjat katta ta ’sir ko‘rsatdi.

---

U n d a yalpi va t o ‘liq q u ro lsizlan ish , b o 's h a g a n resurslarni 
iqtisodiy va ijtim oiy tara q q iy o tg a y o 'n altirish ; tinch-totuv 
yashash tam oyillarini tu sh u n ib yetish va unga am al qiHsh; 
davlatlarga chet el m onopoliyalari faoliyati ustidan n azorat 
o'rnatish va o 'z milliy resurslariga mustaqil egalik qilish huquqini 
berish kabi m uhim m asalalarga asosiy e’tibor qaratildi. 1974- 
y ili B u x a re std a B M T n in g a h o li n u fu z ig a b a g ‘ish la n g a n
um um jahon konferensiyasi o ‘tkazildi. U nda 36 davlat vakillari 
ishtirok etdilar. K onferensiyada tez o 'sib borayotgan dunyo 
aholisi ehtiyojini tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali 
qondirish imkoniyati mavjudligi haqida m a ’lum otlar keltirildi. 
Konferensiya ishtirokchilarining tan olishlaricha, agar m avjud 
m ineral va energetik resurslardan oqilona foydalanilsa, ular 
hozirda o 's ib b o ray otgan aholi ehtiyojini t o ‘la qondirishga 
yetarlidir. Ekspertlarning baholashicha, sayyoramizning mavjud 
tuproq qatlam i 76 m illard aholi ehtiyojini m inimal yoki 38-48 
milliard aholini talab darajasida ozuqa bilan ta ’minlashi mumkin 
ekan. D unyo aholisini oziq-ovqat bilan ta ’minlash muammosiga 
bag'ishlangan U m um jahon oziq-ovqat konferensiyasi R im da 
(1974-y.) b o ‘lib o ‘tdi. U nda 133 davlat va turli tashkilotlarning 
vakillari qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, aholini oziq-ovqat bilan 
ta ’minlash darajasini yaxshilash, ocharchilik va qahatchilikka 
barham berish kabi m uam m oli m asalalarga e ’tibor qaratdilar. 
Shu ju m la d a n , bu m u a m m o la rn i hal e tis h d a X E H z a ru r 
om illardan biri ekanligi t a ’kidlandi.
Taraqqiyotning aniq va sam arador dasturlarini ishlab chiqish 
BM T ning 1975-yildagi m axsus sessiyasida davom ettirildi. 
S essiy ad a x o m ash y o r e s u r s la r id a n o q ilo n a fo y d a la n is h , 
e n e rg iy a n in g yan g i m a n b a la r in i to p is h va a tr o f - m u h it 
ifloslanishining oldini olish zarurligi k o ‘rsatib o'tildi.
1976-yili V ankuverda (K an ad a) BM Tning aholi yashash 
joylari m uam m osiga bag'ishlangan konferensiyasida har bir 
davlat o ‘z tabiiy resurslaridan biosferani ifloslam agan holda 
o q ilo n a fo y d ala n ish i z a ru rlig i, m ilita riz a tsiy a m a q sa d id a
resurslar isrofgarchilik bilan sarflanayotganligi e ’tiro f etildi. 
BMTning 31 va 32 (1976-77) sessiyalarida bu m asalalar bo'yicha 
X alqaro ham korlikning asosiy tam oyillari va tashkiliy jihatlari 
o ‘zaro kelishib olindi.

---

Sayyoram izdagi, ayniqsa rivojlanm agan m am lakatlardagi 
millionlab aholining hayoti, sog‘lig‘i suv muammosi bilan bog‘liq 
bo'lib qolmoqda. BMTning 28 (1973), 29 (1974) va 6 (1974)- 
maxsus sessiyalari jahon bo'ylab kuzatilayotgan suv tanqisligi 
m uam m osi m asalalariga qaratild i. 1977-yilda M ardel-P lata 
(A rg e n tin a ) sh a h rid a u sh b u m u am m o b o 'y ic h a X a lq a ro
konferensiya o ‘tkazildi. U nda 116 davlat va turli tashkilotlar 
qatnashdilar. Bu sessiya va konferensiyalarda suv ta ’m inotini 
yaxshilash, suvlardan oqilona foydalanish m asalalari X alqaro 
darajada tahlil etildi.
Quruqlikning 1/3 qismidan k o ‘prog‘i qurg'oqchil hududlar 
h iso b la n a d i, bu nday y erlarn in g m ay d o n i s o ‘nggi y illard a 
antropogen tazyiq ostida yanada kengayib borm oqda. Hozir 
dunyoning 628 mln. (14%) aholisi shu tufayli zarar ko'rm oq da, 
ya’ni yerlarni «cho‘llashuvi» insoniyat oldidigi umumsayyoraviy 
e k o lo g ik m u a m m o la rd a n b iri b o ‘lib q o lm o q d a . U s h b u
m uam m oga bag'ishlangan konferensiya 1977-yilda N ayrobida 
(Keniya) bo‘lib o ‘tdi. U nda 95 m am lakatdan vakillar ishtirok 
etdilar. Konferensiyada yerlarning «cho‘llanish» m uam m osi 
k e s k in la sh ib b o ra y o tg a n lig i, b u n in g a so siy s a b a b i yer 
resurslaridan nooqilona foydalanish ekanligidir deb e’tirof etildi. 
K o n fe re n s iy a n in g aso siy n a tija la r i B M T n in g 33 (1977) 
sessiyasida m a’qullandi. Yerlarni cho‘llashishi bilan kurashish 
harakatini amalga oshirish Y U N EP va Atrof-m uhit muhofazasi 
bo'yicha muvoflqlashtiruvchi kengash zimmasiga, keyinchalik 
BMT ning m a’muriy muvofiqlashtiruvchi kengashiga yuklatildi.
Y evropada xavfsizlik va ham korlik Xelsinki (Finlandiya) 
ken gash ida ham ekologik m asalalarg a keng o ‘rin berildi. 
K e n g a sh x u lo s a la rin in g k a tta b ir boM imi a tr o f -m u h it 
m u h o fa z asig a b a g 'is h la n d i. U n d a Y e v ro p a va S him oliy 
Amerikaning siyosiy arboblari «Xalqlarning farOvon yashashi 
va iqtisodiy taraqqiyotida, hozirgi va kelajak avlod m anfaatlari 
yo‘lida atrof-m uhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish masalalari muhim o ‘rin tutadi. Bu m asalalarning 
hal etilishiga esa faqat Xalqaro hamkorlik yo‘li bilangina erishish 
mumkin» degan xolisona fikrga keldilar.

---

BMTning 35- (1980) sessiyasida Yer tabiatini saqlab qolish 
bo'yicha «D avlatlarning hozirgi va kelajak avlod oldidagi tarixiy 
m as’ulyati haqida»gi rezolyutsiya loyihasi k o ‘rib chiqildi va u 
k o ‘p davlatlar tom onidan m a ’qullandi.
80-yillarda ham BM T tom onidan atrof-m uhitning muhim 
m asalalariga bag'ishlangan bir qator tadbirlar am alga oshirildi. 
Jum ladan, 1981-yilda N ayrobida energiyaning yangi va qayta 
tiklanadigan m anbalari bo'yicha 125 davlat va 56 ta Xalqaro 
tashkilot vakillari ishtirokida konferensiya o 'tk azildi. U nda 
energetik-tanglikning sabablari keng m uhokam a qilindi va ochib 
b e rild i. E n e rg iy a o lis h n in g y a n g i va q a y ta tik la n u v c h i 
m anbalarini kashf etish va ulardan foydalanish bo'yicha H arakat 
d a stu ri qab u l qilindi. B M Tning a tro f-m u h it m uhofazasiga 
bag'ishlangan tadbirlari orasida qariyb o 'n yil (1973-82-yillar) 
davom etgan dengiz suvlaridan foydalanish huquqlari bo'yicha 
o 'tk a z ilg a n 3- k onferensiya m uh im a h a m iy atg a ega. F an - 
texn ik an ing sh idd atli rivoji okean va dengiz resu rslarid an
fo y d a la n ish im k o n iy a tin i k e n g a y tird i va shu b ila n birga 
insonning D unyo okeaniga tazyiqining kuchayishiga olib keldi. 
1982-yilda Monteo-Bey (Yam ayka)da konferensiyaning yakuniy 
h u jja ti im zo land i. D engiz h u q u q la ri b o 'y ic h a k onvensiya 
davlatlar tomonidan imzolash uchun tavsiya etildi. 120 dan ziyod 
davlatlar bu m uhim hujjatni tasdiqladilar. U shbu konvensiya 
dengiz va o k e a n la rd a n fo y d alan ish n in g x a lq a ro h u q u q va 
tartiblariga doir 500 dan ortiq m oddalar va bo'lim larini o'z ichiga 
olgan. Jum ladan, unda birinchi m arta hududiy suvliklar uchun 
12 milli chegara va 200 milli ekologik m in taq a chegaralari 
b e lg ila n ib , u n d a n ta s h q a rid a g i d en giz re s u rs la ri b a rc h a
insoniyatga tegishli ekanligi k o 'rsa tib o'tilgan.
1982-yilda BMT «Um um jahon tabiat Hartiya»sini tasdiqladi. 
Uni insonning tabiatga m unosabatini belgilovchi o'ziga xos 
kodeksi deyish mumkin.
1985-yilda V enada (A vstriya) BM T rahn am o lig id a ozon 
qatlam ini m uhofazalash b o 'y ich a konvensiya qab ul qilindi. 
U sh b u k o n v e n siy a d a n k elib c h iq ib d u n y o n in g b ir q a to r
m a m la k a tla ri ozon q atlam in i yem iruvchi m o d d a la r ishlab 
chiqarishni to 'liq to'xtatish yoki qisqartirish bo'yicha ixtiyoriy

---

m ajburiyatlar oldilar. K onvensiyada bundan tashqari ozon 
qatiam ini m uhofazalashning turli jihatlariga qaratilgan ilmiy 
tadqiqotlarni rivojlantrish va amalga oshirish k o ‘zda tutilgan.
1986-yilda BMT yadro va radiatsion falokatlar holatlarida 
Xalqaro yordam berish yuzasidan konvensiya qabul qildi.
1989-yilda M oskvada BM Tning ekologik vaziyatlar haqida 
ax b o ro tlar ayirboshlash m asalalari b o 'y ich a konferensiyasi 
o'tkazildi. Hozirgi paytda Y U N E P ning axborot xizmati o ‘zida 
d u n y o n i 99% a h o lis in i q a m r a b o lg a n 135 m a m la k a tn i 
birlashtirgan.
1989-yilda G a a g a d a atm o sfe ran i h im o y a la sh b o ‘yicha 
X alqaro konferensiya bo‘lib o 'td i, unda 24 davlat boshliqlari 
iqlimning umumsayyoraviy isishi va ozon qatiam ini yemirilishi 
ekologik holatga eng k o ‘p xavf solayotgan jarayon ekanligini 
va uning oldini olish uchun BM T rah n am o lig id a X alqaro 
tashkilot tashkil etish zarurligini t a ’kidladilar. Konferensiya 
yuqoridagi jarayonlarning oldini olishga chaqiruvchi G aaga 
deklaratsiyasini qabul qildi. Bundan tashqari, deklaratsiyada 
davlatlar va tashkilotlar tom onidan ekologik m ajburiyatlarni 
buzganligi uchun X a lq a ro B M T Sudi h a q id a ham fik rla r 
bildirildi.
1989-yilda Nayrobida atrof-muhit holatini nazorat qilib turish 
maqsadida kosmik laboratoriya barpo etish bo'yicha qaror qabul 
qilindi.
Y uqoridagilardan k o ‘rinib turibdiki, XX asrning 70-80- 
yillarida BM Tning barcha m uassasa, h a y ’at va tashkilotlari 
atrof-m uhit m uhofazasiga yo ‘naltirilgan faoliyatlarini qayta 
k o ‘rib chiqdilar va sezilarli kuchaytirdilar.
0 ‘zbekistonning m ustaqillikka erishishi, yangi demokratik 
jamiyatni qurila boshlagani bir qato r muhim, jum ladan, atrof- 
m uhit muhofazasi. sohasidagi X alqaro ham korlik masalalarini 
hal etilishiga yangicha yondashishni taqozo etadi.
0 ‘zbekistonning 1992-yil 2-martda BMTga teng huquqli a ’zo 
bo'lib kirishi tabiat muhofazasi sohasidagi X alqaro hamkorlik 
uchun ham keng yo‘l ochib berdi. 1992-yili Rio-de-Janeyroda 
o ‘tk a z ilg a n B M T n ing 2 -ja h o n ta b ia tn i m u h o fa z a q ilish
kongressida Respublikamiz birinchi bor m ustaqil davlat sifatida

---

qatnashdi. Hozirgi v aqtda 0 ‘zbekistonda BM Tning atrof-m uhit 
m u am m o lari bilan sh u g ‘u llan u v ch i 7 ta m issiyasi faoliy at 
k o 'r s a tm o q d a , ay n iq sa , O ro l va O rol b o 'y id a g i ek olo gik
m uam m olar X alqaro tashkilotlarning diqqat m arkazida bo'lib, 
ushbu yo‘nalishda turli tadbirlar o'tkazilm oqda.
X a lq a ro h a m ja m iy a tn in g ta r k ib iy qism i h iso b la n g a n
M arkaziy Osiyo mintaqasini barqaror rivojlanishini ta ’minlovchi 
ijtim o iy -iq tis o d iy va e k o lo g ik m u a m m o la rn i y e c h ish d a
0 ‘z b e k isto n X EX m a s a la la rig a k a tta e ’tib o r b e rm o q d a . 
Respublikada tabiatni m uhofaza qilish ishlari boshqa davlatlar 
va X alqaro tashkilotlar bilan har tom onlam a ham korlik qilish 
orqali am alga oshirilm oqda. M ustaqillik yillarida atrof-m uhit 
m uhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning turli 
jihatlarini tartibga soluvchi k o ‘plab X alqaro shartnom alar va 
bitim lar tuzildi. R espublikam iz X E X ning turli y o ‘nalishlari 
b o ‘yicha amalga oshirilayotgan X alqaro tadbirlarda faol ishtirok 
eta boshladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi 1985-yilda b o iib o ‘tgan 
ozon qatlam ini himoya qilish (Vena) konvensiyasi, 1987-yilgi 
o zon q a tla m in i yem iruvchi b irik m a la r b o 'y ic h a P ro to k o l 
(M onreal), 1989-yilgi (Bazel) xavfli chiqindilarni chegaralararo 
tashishni nazorat qilish konvensiyasi, 1992-yilgi (Rio-de-Janeyro) 
biologik rang-baranglikni saqlash konvensiyasi, 1992-yilgi (Nyu- 
York) iqlim o ‘zgarishi to ‘g ‘risidagi konvensiyalarga q o ‘shildi. 
U shbu y o 'n alishlarda faol h a ra k a tla r am alga oshirilm oqda. 
Ekologiya va tabiatni m uhofaza qilish sohasidagi har qanday 
davlatlararo ham korlik ekologik vaziyatni mahalliy, regional va 
um um bashariy darajada yaxshilashning asosidir.
0 ‘zbekiston 1992-yilda im zolangan M D H D a v la tla ra ro
E k olo giya K en gashining teng h u q u q li a ’zosi h iso b lan ad i. 
R e s p u b lik a n in g X E H b o ra s id a g i fa o liy a ti, a y n iq sa O rol 
m u am m o sig a q a ra tilg a n m a s a la la rd a y a n a d a y a q q o lro q
nam oyon bo'lm oqda. 0 ‘zbekistonning faol ishtiroki va sa ’y- 
h a r a k a tl a r i tu fa y li O ro l d e n g iz i m u a m m o la ri b o ‘y ich a 
D avlatlararo Kengash va uning ishchi organi Ijroi q o ‘mitasi, 
O roln i q u tq a rish X a lq a ro fo ndi ta sh k il etildi va fao liy at 
k o ‘rsatm oqda.

---

In so niy atn i uchinchi m ing yillik d a n im a la r k u tm o q d a, 
insoniyat ekologik ianglik xavfi, inson salomatligini saqlash va 
mustahkamlash kabi m urakkab muam molarni hal eta oladimi? 
Y u q o rid a g i va b o sh q a u m u m b a s h a riy va m in ta q a v iy
xarakterdagi muam m oiar Respublikada 1992-yili tashkil etilgan 
ekologiya va salom atlik X alqaro jam g ‘arm asi