P islomov toshkent 2017 O‘quv qo‘llanma

avtomatlashtirilgan loyihalash va 
mashina 
grafikasi 
tizimlarida 
(SAPR)
vizualizastiyalash, 
avtomatlashtirilgan 
karta 
ishlab 
chiqarilishi, 
tarmoqlari 
tizimlari 
texnologiyalari tutashuvida vujudga keldi. Geografik axborotga ishlov 
berish uchun kompyuter quvvatidan foydalanish zarurati XX asrning 60-
70 yillarida tan olindi. U vaqtlarda g`oyani amalga oshirish ulkan dasturiy-
apparat resurslarini talab qilardi va bunga faqat, masalan, Mudofaa 
vazirligishaxsidagi davlat idorasi kabi yirik byurtmachilarninggina 
imkoniyatlari etarli edi (bu haqda 3 bobda to’xtalamiz). Vaziyat 90-yillar 
o’rtasidan boshlab tubdan o’zgardi, zero bu vaqtda bozorda kuchli, 
nisbatan PKlar paydo bo’ladi, dasturiy ta’minot arzonlashadi va 
tushunarliroq bo’la boshlaydi, foydalanuvchilar ko’proq tayyorlangan 
bo’ladi. Bu omillar geoaxborot texnologiyalarini shiddat bilan tarqatish 
uchun tayanch nuqtasi bo’lib xizmat ko’rsatdi. 
GAT uchun masalalarning ko’pini sodda ravishda, kompyuterli tahlil 
yoki modellashsiz ham yechish mumkin, lekin matnni bosma mashinkada 

---

12 
ham bosib chiqarish mumkin, biz esa hozirda kompyuterdan foydalanishni 
ma’qul ko’ramiz. Bu juda qulay, tez, samarali. Odatda inson GAT ga o’zi 
sezmagan holda yaqinlashadi. Xammasi Pho-toshop, CorelDraw, Illustrator 
kabi keng tarqalgan grafik redaktorlrdan foydalanishdan boshlanadi. 
Ishlash jarayonida sxemamizga yoki tematik qatlamimizga boshqa 
manbalardan qo’shimcha ma’lumotlarni joylash kerakligi ayon bo’ladi 
(tasvirni kontur kartaga tushirish kabi). Bunday operatsiyalar uchun 
yagona koordinata fazosi talab qilinadi. Bu muayyan koordinatalar 
tizimlarini va kartografik proyektsiyalarni qo’llash yo’lidagi birinchi 
qadamdir (batafsilroq 3 bobda). Keyingi bosqichda atributiv axborot 
bo’yicha so’rovlarni tuzish va qilish zarurati yuzaga keladi. Eng oddiy 
so’rovlarni, masalan, 50 km
2 
dan ortiq maydonli barcha polinomlarni 
topishni grafik redaktorlarda qilish mumkin. Biroq ko’pincha beton 
bloklardan qurilgan barcha ko’p qavatli ofis binolarini belgilash, yoki 
kerakli ko’chani kartada topish kabi murakkabroq so’rovlarga ehtiyoj 
mavjud bo’ladi. Shu kabi masalalarni shakllantirishni boshlashingiz zahoti, 
siz GATning potenstial foydalanuvchisi bo’lib qolasiz. 
Bir tomondan hayot faoliyatining turli sohalarida fazoviy axborotga 
ishlov berish va uni tahlil qilish uchun GAT ni qo’llash fanlararo 
tushunchalar va uslublarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Boshqa 
tomondan geoinformatikaning rivojlanishi o’rganish ob’yektlariga ichki 
talablarni (o’z talablarini) tashkillashtirishga olib keladi, bu muayyan fan 
sohalarida (qurilishda, geologiyada, biologiyada va h.k.) qo’llaniladigan 
uslublarning ma’lum cheklanishlariga olib keladi. Bunday vaziyat turli 
(ba’zan juda turli) faoliyat bilan shug`ullanuvchi, lekin ishga yoki 
tadqiqotlarga geoaxboriy yondoshuv bilan birlashgan odamlarning jonli 
muloqot atmosferasini yaratadi.