P islomov toshkent 2017 O‘quv qo‘llanma

geografik 
axborot tizimlari 
deya atalgan instrumental vositalarni shiddat bilan 
rivojlantirdi, ular geografik bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishda 
yordam ko’rsatish uchun mo’ljallangan. GAT lar bizga fazoviy 
ma’lumotlarni to’plash va ulardan foydalanishda yordamlashadi. GAT 
larning ayrim komponentlari juda texnologikdir; ular fazoviy ma’lumotlarni 
zamonaviy saqlash joylarini, ilg`or telekommunikastion tarmoqlarni va 
takomil hisoblash texnikasini o’z ichiga oladi. Shunday bo’lsada, juda 
sodda bo’lgan boshqa GAT uslublari ham mavjud. Masalan, kartalarni 
verifikastiyalash uchun oddiy qalamni qo’llash. 
So’nggi ellik yilda hayotimizning ko’pgina jihatlari singari, fazoviy 
ma’lumotlarni 
to’plash 
va 
ulardan 
foydalanish 
jarayoni 
mikroelektronikaning shiddatlt rivojlanishi tufayli kuchli o’zgardi. GAT 
dasturiy ta’minoti va apparat platformasi – bu bosh texnologik natijadir, 
zero fazoviy ma’lumotlarni olish va ishlash o’tgan uch o’n yillik ichida 
ancha tezlashdi hamda tinmay rivojlanishda davom etmoqda. 
GATning barcha tushunchalari uchun hal qiluvchi so’zlar – “nima?” 
va “qayerda?”. GAT va fazoviy tadqiqotlar joy relefi xususiyatlarining 
xossalari va alomatlari barobarida bu o’ziga xos xususiyatlarni absolyut va 
nisbiy lokalizastiyalashga bevosita dahldordir. Odatda nafaqat muhim 
geografik ob’yektlar, masalan, daryolar va oqimlar lokalizastiyasi, balki 
ularning o’lchami, oqim tezligi, suvning sifati va unda topilgan baliq turi 
ham qayd etiladi.
 
1 BOB. GEOAXBOROT TEXNOLOGIYALARINING ASOSLARI 
1.1. Geoaxborot texnologiyalariga kirish 
Geoaxborot texnologiyalari qariyib 50 yildan beri mavjud. Bunday 
yuqori texnologik yo’nalish uchun bu ko’pmi yoki kammi? Nega 
geoinformatika va geoaxborot texnologiyalari axborot texnologiyalari 
ichida eng gurkirab rivojlanayotgan yo’nalishlardan birini o’zida 
ifodalaydi? Va umuman, bu nima – fanmi, texnologiyami, uslubmi, 
kompyuter dasturimi? 

---

9 
Geografik axborot tizimlari bilan mutlaqo tanish bo’lmagan kishi 
quyidagi savolni berishi mumkin: “nega endi men geoinformatika 
nimaligini 
bilishim 
kerak?”. 
Haqiqatan 
ham 
ko’pchiligimizning 
hayotimizda geografik atlaslarga yoki kartalarga murojaat qilish zaruriyati 
har kuni ham yuzaga kelavermaydi. Biroq agar tushunib yetilsa, geaxborot 
texnologiyalari kompyuterga joylangan shunchaki kartadan ko’ra 
birmuncha ko’proq narsani o’zida ifodalaydi. Shu bilan birga, “geografik 
axborot tizimi (geoaxborot tizimi, GAT)” tushunchasi odatdagi bosmadan 
chiqarilgan karta bilan uzviy bog`liq. Aslini olganda har qanday geografik 
karta yer yuzasining modelidir va undan foydalanuvchilarning tahlil qilish 
ob’yekti 
hisoblanadi. 
Mutaxassisga 
qandaydir 
hodisalar 
yoki 
ob’yektlarning kartada joylashuviga bir ongli nazar tashlash ularning 
vujudga kelishi va boshqa parametrlar bilan bog`liqligi qonuniyatlarini 
baholash uchun yetarlidair, 1.2-rasm. 
Eng oddiy misol – bu kartadagi bir punktdan boshqasigacha bo’lgan 
masofani aniqlashdir, 1.3-rasm. Undan murakkabroq masala noto’g`ri 
shakldagi ob’yektlarning maydonlarini aniqlashdir. Eng murakkab 
masalalarda kartalarning turli tematik ma’lumotlari o’rtasidagi bog`liqlik, 
masalan, qor qoploni populyatsiyasining joy relefiga yoki tuproqlar 
tarkibining tub jinslar geologiyasiga bog`liqligi aniqlanadi. Misollar 
ro’yxatini kengaytirish mumkin. Odam ilmiy, ishlab chiqarish va boshqaruv 
faliyatida ularning xususiyatlari va tavsiflarining vaqtga qarab o’zgarishini 
ta’riflovchi turli ob’yektlarning fazoviy joylashuvi bilan bog`liq bo’lgan 
katta axborot massivlariga ishlov berish zaruratiga doim duch keladi. 
Pirovardida vizual tasvir olinadi, butun vizualizastiya jarayoni esa – karta 
yaratish jarayonidir. 

---

10 
1.2-rasm. Fotografik tasvirda o’rmon massivining kesilgan uchastkalari 
ko’rinib turibdi. GAT fazoviy lokallashtirilgan tabiiy ob’yektlarni tahlil 
qilish va o’rmon kesish ishlarini samarali boshqarish imkoniyatini beradi. 
1.3-rasm. Toshkent shahri hududidan birining kartografik tasviri. Qizil 
chiziq ob’yektlar o’rtasidagi masofani aniqlash uchun GATda tuzilgan. 

---

11 
1.4-rasm. Hududiy maydonni GATda aniqlash. 
Funksiyalari axborotni tahlil qilishni va kartalar va sxemalar 
ko’rinishida vizualizastiyalashni o’z ichiga oluvchi geoaxborot tizimlari 
ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarida qo’llanilgan axborotga ishlov 
berish hamda geografik ma’lumotlarni