P I k I r b I l d I r I w sh I l e r: Sh. Allaniyazova

Bir vrach kelip: 
Kóp sóyletpe sharshaydı, -dedi kóndim. Ishim ulı-dúpildi bolıp ketti. Sol kúni 
ketpedim. Oqıw
ǵ
a da barmadım. (T. Qayıpbergenov «Uyqısız túnler»).
Berilgen tekst tórt gápten ibarat. Biraq usı gáplerde aytıl
ǵ
an pikirlerdi ádettegi 
tártip penen bir gáp sheńberinde beriw múmkin. Basqasha etip aytqanda, usı tórt gápti 
ańsatlıq penen eki gápke birlestiriw, ya
ǵ
nıy qospa gápke aylandırıw múmkin: 
Bir vrach 
kelip, kóp sóyletpe sharshaydı, -dedi kóndim. Ishim ulı-dúpildi bolıp, sol kúni ketpedim, 
oqıw
ǵ
a da barmadım. 
Eger sonday etilgeninde, janlı sóylewge tán ıqshamlıq, tábiyiylik 
sezilersiz dárejege túsken hám de ańlatıw tásirsheńligi bunshelli joqarı sáwlelenbegen 
bolar edi. 
Gáp qurılısın qanday da bir maqset penen ózgertiw tárizindegi sintaksislik-
stilistikalıq qubılıs ulıwma til ilimi tariyxında júdá aldınnan ańlap jetilgen hám túrli 
atamalar menen atal
ǵ
an. Sh.Ballidiń dáslepki baspası bunnan bir ásir aldın, ya
ǵ
nıy 
1909-jılda shıqqan hám keyin ózgerislersiz qaytadan baspadan shıqqan “Francuz tili 
stilistikası” atlı miynetinde bul qubılıs “dislokaciya” termini menen atal
ǵ
an hám onıń 
ózine tán ózgeshelikleri aytıl
ǵ
an. Sh.Ballidiń pikirinshe, sóylewshi «
Tezirek bul jerge 
keliń!» (“Venez vite!”)
gápinde ańlatıl
ǵ
an pikirdi tásirli etip jetkeriw ushın gáptegi 
ráwishti feyilge ba
ǵ
ınıńqılıqtan shı
ǵ
aradı, ya
ǵ
nıy: 
Bul jerge keliń! Tezirek! (“Venez! 
vite!”)
. Bunıń nátiyjesinde bir gáp sintaksislik tárepten eki gápke ózgeredi, olar bólek-
bólek gápler sıpatında ajıratılıp beriledi. Hátteki olardıń ornın almastırıwda múmkin 
boladı, ya
ǵ
nıy: 
Tezirek! Bul jerge keliń! (“Vite! Venez!”). 
Bul dislokaciya qubılısınıń
eń ápiwayı mısalı bolıp tabıladı.”
1
Sh.Balli tárepinen “dislokaciya” termini menen 
ańlatıl
ǵ
an qubılıs geypara gáplerdiń quramında
ǵ
ı bóleklerdi ol yamasa bul stilistikalıq 
maqset penen qayta jaylastırıwdan ibarat (sebebi, 
dislokaciya
sóziniń mánisi 
“jaylastırıw, qayta jaylastırıw” degendi bildiredi)
2
, bunda gáp bólekleri qayta 
1
Балли Ш. Французская стилистика. М., 1961, 355-bet. 
2
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. T.I. Тошкент, 2006, 627-bet. 

---

29 
jaylastırılar eken, gápten sırtqa shı
ǵ
arılıp atır
ǵ
an bólek, gápten keyin de, aldın da qoyıla 
beriwi múmkin. Dislokaciya parcellyaciya qubılısın óz ishine aladı, biraq 
parcellyaciya
ǵ
a qara
ǵ
anda keńirek, sebebi dislokaciya gáptegi belgili bir bólektiń gáptiń 
aldına shı
ǵ
arılıwın názerde tutadı. 
Francuz tili stilistikasın analiz eter eken, K.A.Dolinin óz miynetlerinde 
Sh.Ballidiń dislokaciya haqqında
ǵ
ı pikirlerin rawajlandıradı. Sintaksistiń birligi bol
ǵ
an 
dislokaciyanıń hár qıylı túrlerin analizleydi hám parcellyaciyalan
ǵ
an konstrukсiyalar da 
sol dislokaciya qubılısınıń ónimi ekenligin, dislokaciyanıń bir kórinisi ekenligin aytadı.
1
Gáptiń 
sintaksislik 
qurılısınıń 
usılayınsha 
bólekleniwi 
E.V.Guliga, 
A.A.Andrievskaya, V.G.Admoni sıyaqlı izertlewshiler tárepinen “separatizaciya” 
termini menen úyrenilgen, bul qubılıstıń kórkem teksttegi ornına ayrıqsha dıqqat 
awdarıl
ǵ
an. 
Separatizaciya (separaciya)
sózi “ajıratıw, bóleklerge bóliw” mánisin 
ańlatadı. Bul terminniń mánisi Parcellyaciya qubılısına sáykes keledi. Biraq nemis tili 
sintaksisin 
izertlewshi 
V.G.Admoni 
“separatlastırıl
ǵ
an 
konstrukсiyalar”dı 
(“сепаратизованные конструкции”) qosımsha konstrukсiyalar menen birdey qubılıs 
sıpatında úyrenedi. Ol bunday konstrukсiyalardı gápke tán bol
ǵ
an sintaksislik 
baylanıslardıń buzılıwınan ibarat ekenligin aytadı.
2
Separatizaciyanı qosımsha 
konstrukсiyalar menen birdey qubılıs sıpatında qaraw
ǵ
a bolmaydı. Sebebi qosımsha 
konstrukсiyalardıń aldında tayın gáp bar, keyin o
ǵ
an qosımsha etip tirkelgen bólekke 
aytıladı. Separatizaciyada bolsa, belgili bir gápti stillik talaplar
ǵ
a muwapıq bóleklerge 
ajıratıw túsiniledi. Ya
ǵ
nıy, separatizaciya pútindi bóleklerge ajıratıw, qosımsha bolsa 
belgili bir pútinge basqa bólekti qosıwdan ibarat bol
ǵ
an qubılıs sanaladı. Usı mániste 
separatizaciya parcellyaciyanı óz ishine aladı. 
Gápti 
sóylewde 
belgili 
bóleklerge-segmentlerge 
ajıratıw til iliminde 
“segmentaciya” atı menen de úyrenildi. Sh.Balliden baslan
ǵ
an segmentaciya teoriyası 
tilshiler tárepinen rawajlandırıldı, bul qubılıstıń tekstti ekspressivlik tárepten bóleklew 
hám sol tiykarında tiyisli birliklerdi logikalıq hám poetikalıq aktuallastırıw ushın júdá 
úlken imkaniyatlar deregi ekenligi kóplegen tiller materiallarında analizlendi.
3
Segmentaciya qubılısı kommunikaciya proсesinde sóylewshiniń ol yamasa bul 
estetikalıq maqsetine sáykes hár qıylı túrde júzege shı
ǵ
adı. 
Rus tilshisi N.Yu.Shvedova gáptiń bólekleniw qubılısın “sintagmalar 
aktualizaciyası” dep ataydı. Onıń pikirinshe, belgili bir sintagmalardı gáptiń ya basına, 
ya aqırına shı
ǵ
arıw jolı menen sintagmalar payda boladı. Eń tásirsheń usıl sintagmanı 
ayırıqsha gáplerdi ajıratıw
ǵ
a xızmet etetu
ǵ
ın pauza menen ajıratıp, gáp aqırına shı
ǵ
arıw 
bolıp tabıladı. Bul qubılıs gáplerdi ekspressivlik maqsette bóleklewdiń eń keń tarqal
ǵ
an 
usıllarınan birine aynal
ǵ
an.
Parcellyaciya belgili gáptiń bir neshe kommunikativlik birlikler arqalı ańlatılıwı, 
barlıq tillerge tán qubılıs ekenligi miynetlerde atap ótilgen. Degen menen, hár bir tilde 
ózine tán ózgesheliklerine iye. 
I.Toshaliev parcellyaciyanıń eki túrin kórsetedi: birinshisi tiykar
ǵ
ı gápke mazmun 
hám forma tárepten tı
ǵ
ız baylanıslı bol
ǵ
an parcellyatlar bolıp, olardı tiykar
ǵ
ı gáptiń 
1
Долинин К.А. Стилистика французского языка. Л., 1978, 256-bet. 
2
Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. Л., 1973. 354-355-betler. 
3
Акимова Г.Н. Новое в синтаксисе современного русского языка. М., 1990, 87-92-betler. 

---

30 
quram bólegi sıpatında ańsatlıq penen qayta tiklew múmkin. Ekinshi túrine erkin 
parcellyatlar kiredi. Birinshi túrge tiyisli parcellyatlar, qosımsha sintagma sıpatında 
júzege keledi. Ekinshi túrdegi parcellyatlar predikativ tiykardı keńeytip, pikirdi 
rawajlandırıw, ekinshi jónelistegi xabardı bayanlaw xızmetin atqaradı.” Bunnan kórinip 
tur
ǵ
anınday, alım qosımshalardı da Parcellyaciyanıń ózine tán bir kórinisi sıpatında 
qaraydı. 
Insan sırtqı ortalıqtı, jámiyetti, turmıstı, tek ámeliy mútájlikleri arqalı biliw 
menen sheklenbeydi. Adam olardı estetikalıq seziwler, pikirlewler arqalı úyrenedi. 
1
Avtordıń bolmısqa subyektiv qatnasın beriwde, qaharmannıń psixologiyası, 
háreketlerin tolıq súwretlewde, belgili bir xabardıń tiyisli táreplerin logikalıq hám 
poetikalıq sáwlelendiriwde, sóylew tiline tán ózgesheliklerdi ańlatıwda bunday 
konstrukсiyalardan keń paydalanıladı. Demek, parcellyaciyanı kórkem tekst
sheńberinde úyreniw hár tárepleme maqsetke muwapıq boladı. Sebebi parcellyat mánisi 
ja
ǵ
ınan gáptiń emes, bálki teksttiń ayırıqsha orayı esaplanadı. Demek, parcellyaciya 
gáptiń, teksttiń kommunikativlik áhmiyetin kórsetedi. Teksttiń semantikalıq-
sintaksislik hám ritmo-melodikalıq qurılısın belgilewde, ózgerttiriwde qatnasadı. 
Sheber jazıwshılar óz shı
ǵ
armalarında parcellyativlik birliklerden anıq 
maqsetlerde paydalanadı. Kórkem shı
ǵ
armada parcellyaciya
ǵ
a ushıra
ǵ
an gápler 
berilgen mazmundı tez, ańsat hám qolay túsiniwge alıp keledi. T.Qayıpbergenovtıń 
“Uyqısız túnler” povestinde tómendegi mısallarda parcellyaciya
ǵ
a ushıra
ǵ
an gápler 
berilgen: 1. Bir kúnleri kempirdiń júzi berma
ǵ
an qaradı. Tilge keldi. Atımdı soradı.
2.Tribuna
ǵ
a kim shı
ǵ
ıp sóylese de izinen gúrkiregen qol shappatlaw boldı. Abaylap 
qarasam, meniń menen qatar tur
ǵ
an Marattıń alaqanları bir-birine jaqınlaydı, biraq 
shappatlanbaydı. Ózi oylı. Kúlmeydi de. Birinshi mısal úsh gápten ibarat bol
ǵ
an menen, 
tiykarında, bir gáptiń qayta qurıl
ǵ
an forması bolıp tabıladı. Ya
ǵ
nıy: