P I k I r b I l d I r I w sh I l e r: Sh. Allaniyazova

Marat keldi. Kirer 
esiktegi gúrsige sıpayı 
ǵ
ana otırdı. Únsiz. 
(T.Qayıpbergenov). Bul gáp sintaksislik 
norma boyınsha: 
Bizler keshki awqattı jańa jep bol
ǵ
an waqtımızda Marat keldi. Kirer 
esiktegi gúrsige sıpayı 
ǵ
ana únsiz otırdı bolıwı kerek.
Eki gáp penen jetkeriw múmkin 
bol
ǵ
an pikirdi tórt gáp penen bildiriwden kútilgen maqset ne? Awızeki sóylewde, 
tekstte sóylewshi tıńlawshı
ǵ
a qanday da bir waqıya-hádiyse haqqında xabar berip 
atır
ǵ
anda, usı xabardıń eń áhmiyetli bólegin basqalarınan ajıratıp, qaytalap aytıw
ǵ
a 
háreket etedi. Qaytalaw awızeki sóylewde intonaciya, pauza, logikalıq pát sıyaqlı 
qurallar járdeminde ámelge asırılsa, tekstte parcellyativlik dizbekler arqalı júzege 
shı
ǵ
adı. Parcellyatlı dizbekler tásirsheń sózlerdiń sisteması bolıp, stilistikalıq gáp 
bóleklerin kommunikativlik maqsetke muwapıq toparlar
ǵ
a bóliw, sintaksislik tárepten 
qayta tártiplestiriw sıpatında ámelge asadı. 
5
Joqarıda keltirilgen gápte qaysı informaciya eń áhmiyetli bolıp esaplanadı? 
Keshki awqattı jep bol
ǵ
an waqıtta Marattıń keliwi me? Yamasa kirer esikte sıpayı 
otırıwı ma? Únsiz otırıwı ma? Bizińshe, barlı
ǵ
ı da áhmiyetli. Sóylewshi 
1
Хайдаров Ш. Бадиий матнда парцеллятив конструкцияларнинг қўлланилиши. Филол.фан.номз…дис.
Тошкент, 2011. 
2
Ванников Ю.В. Явление парцелляции в современном русском языке: Автореф. Дисс. …канд. Филол.наук.
М., 1965. Ванников Ю.В. Синтаксис речи и синтаксические особенности русской речи. М., Русский язык. 1979. .
3
Бекбергенов А., Пахратдинов Қ. Тил билими терминлери сөзлиги. Нөкис, 1997, 59-bet. 
4
Александрова О.В. Проблемы экспрессивного синтаксис. М., 1984. 63-bet.
5
Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. Тошкент, 
Зарқалам, 2004, 88-bet. 

---

28 
poziciyasında
ǵ
ı qaharman názerinde álle kim emes Marattıń keliwi menen onıń únsiz 
otır
ǵ
anlı
ǵ
ı áhmiyetlirek (Eger onıń sıpayı otır
ǵ
anlı
ǵ
ın qaytalaw zárúr bolsa, parcellyat 
poziciyasına usı sóz de shı
ǵ
arılıwı múmkin. Ásirese, Marattıń kelgenligi únsiz 
otır
ǵ
anlı
ǵ
ın aytıw barısında qanday da bir ayanısh sezimi oyanadı. Marattıń ayanıshlı 
awhalın onıń sóylegen sózi arqalı emes, únsiz sózi menen qaytalawdı qáleydi. Bul 
ja
ǵ
day usı sózdi gáp ishinen ajıratıp alıw arqalı ámelge asadı. Demek, keshki awqattı 
jep bol
ǵ
anda Marattıń keliwi haqqında
ǵ
ı xabar standart forma arqalı, ya
ǵ
nıy «Bizler 
keshki awqattı jep bol
ǵ
an waqtımızda, Marat keldi»
 
tárizinde deparcellyativlik formada 
berilgeninde, usı gápte qaharman ruwxıyatında
ǵ
ı qanday da bir sezim, emocional 
qaytalanıw sińbegen hám tábiyiy tárizde oqıwshı da bunı sezbegen bolar edi. Bunı 
sezdiriwdiń jolları kóp, jazıwshınıń ózi bul haqqında tárip beriwi yamasa basqa 
keńeytiwshi birliklerden paydalanıwı múmkin edi. Biraq, avtor artıqsha táriplersiz usı 
effektke erisiwdiń jolın taptı. Ya
ǵ
nıy bunıń ushın parcellyatlı konstrukсiya tárizinde 
ańlatıwdı eń maqul jol dep biledi. 
Bazı bir pikir avtordıń niyetine qaray gáp quramınan ajıratıp alınıp, bólek gáp 
tárizinde beriliwi múmkin. Bunday ja
ǵ
dayda da keyingi konstrukсiyalar ózinen aldın 
kelgen gáptiń ańlatıw mazmunı menen bir qatarda logikalıq hám poetikalıq 
qaytalanıwdı aladı. Mısalı: