P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Ixtiyoriy (irodaviy) esda olib qolish 

eng sam arali va p uxta esda qoldirish­

dir.  B u n d a   e sd a   o lib   q o lish   m aq sad in i  k o 'z d a   tu tis h n in g   esda  olib  qolish 

lo zim   boMgan  m a te ria ln i  ta n la sh n in g   o 'z iy o q   u n i  en g   sam arali  y o 'sin d a  

esda  q o ld irish g a   sa b a b   b o 'la d i.  E sda  olib  q o lish d a   maM um  m a te ria ln i  xo - 

tira d a   q o ld irish   z a r u r  va  k erak  e k a n in i tu sh u n ish   a h a m iy a tg a  eg ad ir.  E sda 

olib  qo lish g a  ja z m   q ilish ,  m aq sad n i  k o 'z la s h ,  k e rak   m a te ria ln i  ta n la sh , 

m o tiv atsiy a  (n im a   m a q sa d   b ila n   esda  q o ld irish   k erak lig in i  bilish)  —  b u - 

la rn in g   h a m m a s i  ta fa k k u r  faoliyati  b ila n   b o g 'liq   b o 'la d i.  S h u   sababli  ix ti­

yoriy  esd a  q o ld irish   a so sa n   m a ’nosiga  tu sh u n ib ,  ongli  va  b in o b a rin ,  eng 

u n u m li  ra v ish d a   esd a   q o ld irish d ir.

A m m o  b ilim  va k o 'n ik m a la r n i  m uvaffaqiyatli  o ‘zlash tirish   u c h u n  ja z m  

qilish,  x o h lash   va  o ld in d a n   m u h o k a m a   q ilish n in g   b ir  o 'z i  kifoya  qilav er- 

m aydi.  B a ’zi  v a q tla rd a   (m a sa la n ,  an iq ,  ilm iy  t a ’rif  va  ib o ra la rn i,  yangi 

te rm in la rn i,  c h e t  tilid a n   k irgan  so 'z la rn i  va  sh u   kabi  m a te ria ln i)  esd a  olib 

q o lish d a  k a tta g in a   q iy in c h ilik la rn i  yengishga  to 'g 'r i  k elad i,  b u   q iy in c h i­

liklar  iro d a   va  g 'a y ra t  b ila n   yengiladi.

Ixtiyoriy  e sd a   q o ld irish   q ilin g an   ish n in g   n a tijasin i  te k sh irib   b o rish   b i­

lan  birga  b o ra d i:  o 'q u v c h i  b iro r  m a te ria ln i  esd a  m u sta h k a m   saq lab   qolish 

u c h u n   h a ra k a t  q ila r  e k a n ,  u   m a te ria ln in g   x o tira d a   to 'liq   va  a n iq   q o lg an - 

q o lm ag an lig in i  te k s h irib   k o 'ra d i  va  m u ro d ig a   y e tm a g u n c h a   ish n i  dav o m  

e ttira v e rad i.  Y o d la b   b ilib   o lish d a   m uvaffaqiyat  q o z o n ish   k ish in in g   iro d a 

b ilan   asto y d il  ish la sh ig a   k o 'p   d a ra ja d a   b o g 'liq   b o 'la r   e k a n .  B u n d a n   shu 

x ulosa  kelib  c h iq a d ik i,  o 'q u v c h ila r x o tirasin i  o 's tiris h   u la rd a   iro d a n i  h am  

o 's tiris h   b ila n   b o g 'liq d ir.

Ixtiyorsiz  e sd a   o lib   q o lish   singari  ixtiyoriy  esd a   q o ld irish   h a m   a sso t­

siativ  va  m a ’n o   b o g 'la n is h la ri  aso sid a  voqe  b o 'la d i.

A ssotsiativ  va  m a ’n o   b o g 'la n ish la ri  h a m   ixtiyoriy,  h a m   ixtiyorsiz  esda 

olib  q o lish d a   y u z   b e ra d i,  deyish  m u m k in .  B u n d a   a sso tsia tsiy a la r  u larn in g  

n erv -fizio lo g ik   aso sla ri  b ila n   birga  d astlab k i  va  u n iv ersal  b o g 'la n ish la rd ir. 

« M u v aq q at  n e rv   bogM anishlar,  —  d e b   y o zad i  l.P .  Pavlov,  —  h ay v o n o t 

o la m id a   va  b iz n in g   o 'z im iz d a   h a m   b o 'la d ig a n   e n g   u m u m iy   (universal) 

fiziologik  h o d isa d ir.  S h u   b ilan   b irg a  u  psixik  h o d isa   h a m d ir.  T u rli-tu m a n

---

h a ra k a t,  ta a s s u ro t  yo  b o lm a s a   h arflar,  s o 'z la r   va  fik rlar  o 'r ta s id a   p ay d o  

boM adigan  b o g 'la n is h la rd irk i,  bu  b o g 'la n ish la rn i  p six o lo g lar  asso tsiatsiy a 

d eb  ay tad ilar» .  Ix tiy o riy   esda  qo ld irish  ja ra y o n id a   asosiy  o 'r in n i  ish  «qila­

digan  h u k m   va  tu sh u n c h a »   shaklida  ifo d a la n a d ig a n   m a ’n o   b o g 'la n ish la ri 

h a m   a sso tsia tsiy a la r  asosida  hosil  b o 'la d i.