P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

M a’nosiga  tushunib  yoki  mantiqan  (logik)  esda  qoldirish

Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan (logik) esda olib qolish jarayonida 

asosiy  o'rinda  fikrlash jarayonlari  turadi.  Esda  qoldirilayotgan  material­

ning ayrim  qismlari va elementlari  o'rtasidagi  ma’no va  logik (mantiqiy) 

bog'lanishlami  fikr  yuritish  yo'li  bilan  ochiladi.  Ma’no  bog'lanishlarni 

ochish bironta narsaning obrazini oddiy esda olib qolish emas, balki  nar­

sa va hodisalarga xos bo'lgan eng muhim va zaruriy bog'lanishlarni ochish 

demakdir,  bir guruh  (sinf)  doirasiga  kirgan  narsa  va  hodisalaming  umu­

miy va muhim belgilarini, ular o'rtasidagi sababi va natija bogianishlarini 

aniqlash  demakdir.

Assotsiatsiyalar  asosida  esda  olib  qolish  singari  ma’nosiga  tushunib 

esda qoldirish bevosita idrok qilinayotgan narsalar, buyumlar, tabiat hodi­

salari  va  hokazo  obrazlarini  xotirada  mustahkamlash jarayonida  ro'y  be­

radi.  Ma’nosini  tushunib  esda  olib  qolish  og'zaki  materialni  — nutq  va 

kitob matnini esda qoldirishda,  ayniqsa,  katta  rol o'ynaydi.  Nutq tovush- 

lari  va  nutq  belgilari  (harf,  raqam  va  shu  kabilar)ning  bir-biri  bilan 

bog'lanishlarida  ifodalangan  ma’no,  fikr idrok qilinadi,  fikrlar o'rtasidagi 

ichki  mantiqiy  bog'lanishlar ochiladi  va  aniqlanadi,  tushunib  olinadi  va 

mulohazalar yuritiladi.

Chunonchi,  o'quvchi  hisob  jadvalini  ma’nosiga  tushunib  yod  olar 

ekan, u  masalan,  «uch-u to'rt  — o'n ikki» deb takrorlaydi va ayni zamon- 

da to'rt  — uch  marta o'n  ikki  son tartibiga,  uch  esa to'rt  marta  kirganini 

fahmlab  oladi  va  bu  haqda  o'ylaydi.  Jadvalini  shu  usulda  o'zlashtirgan 

o'quvchi  sonlarning tartibini o'zgartirib berilgan savolga to'g'ri javob be­

radi. Masalan, talaba o'quv materialini ma’nosiga tushunib esga olar ekan, 

uning tafakkuri ishga solinadi, ya’ni talaba matnda berilgan har bir so'zning 

va gaplarning  ma’nosini tushunadi,  so'z va gaplarda ifodalangan  fikrlarni 

fahmlab  oladi,  yoki  gaplar,  ayrim  so'zlar  o'rtasidagi  mantiqiy  (logik) 

bog'lanishlami  o'zi  mustaqil  ochadi  va  hokazo.

Ma’nosiga tushunib esda qoldirish tez va puxta bo'lish bilan bir vaqt­

da  kishining  aqliy jihatdan  o'sishining  eng yaxshi  shartidir.

Agar  bironta  materialni  ma’nosiga  tushunmasdan,  uni  obdan  o'ylab 

chiqmasdan,  mulohaza  qilib  ko'rmasdan  yod  olinsa,  bu  material  miya 

uchun keraksiz gap bo'lib qoladi va kishi o'z hayoti uchun muhim bo'lgan 

yangi vazifalarni hal qilishda bu materialdan foydalana olmaydi. O'zlashtirib

---

o lin g a n   b ilim la r  aso sid a  yangi  m a sa lalarn i  m u staq il  hal  q ila  b ilish   p e d a ­

gogika  p six o lo g iy an in g   asosiy  ta la b la rid a n   b irid ir.  S h u n in g   u c h u n   h a m  

biz  b ilim n i  y u z a k i,  m e x an ik   s u r’a td a   y o d   o lish n i  m u tla q o   m a ’qu llay   o l- 

m aym iz.  X o tiran i o 'stiris h  va tak o m illa sh tirish  tay y o r b ilim la m i  faqat  p u x ta 

o 'z la s h tiris h d a n   ib o rat  b o 'lm a y ,  balki  b ilim la m i  ongli  rav ish d a  m u lo h a z a  

q ilib  c h iq ish   q o b iliy atig a  h a m   ega  b o 'lis h d a n   ib o ra td ir.  B ilim la m i  ongli 

ravishda  m u lo h a z a   qilish  esa  fikrlash  d e m a k d ir.

T a ’lim -ta rb iy a   ish id a  tu s h u n ib   esd a  q o ld irish n in g   a h a m iy a tin i  d o im o  

esd a  tu tis h   z a ru r.  O 'q u v c h ila m i  e sd a  saq lab   qo lish   z a ru r  b o 'lg a n   m a te ri­

aln in g   m a z m u n in i yaxshi tu s h u n ib  olib ,  s o 'n g r a  u n i o 'rg a n ib   o lish g a  o d a t- 

lan tirish   k erak .

T a fa k k u r  b ilan  c h a m b a rc h a s  b o g 'la n g a n   n u tq   esd a   q o ld irish   ja ra y o ­

n id a  k a tta   rol  o 'y n a y d i.  N u tq   esd a  o lib   q o lin a y o tg a n   m a te ria l  (obyekt) 

g in a  b o 'lib   q o lm a y ,  balki  h a m   o b razli  (a n iq   va  k o 'n sa tm a ),  h a m   a b strak t 

m a te ria ln i  e n g   yaxshi  esd a   q o ld irish n in g  ju d a   m u h im   sh arti  h a m d ir.

In s o n la rn in g   tarix iy   ta ra q q iy o ti ja ra y o n id a   hosil  q ilin g a n   b ilim la r  t o ­

vush  tili  b o r   b o 'lg a n i  tu fay li  m u s ta h k a m la n ib ,  sa q la n ib   q o la d i.  X u d d i 

s h u n in g d e k ,  h a r   b ir  kishi  b ilim n i  n u tq   vositasi  b ila n   alo q a  q ilish   ja ra y o ­

n id a ,  til  vositasi  bilan  hosil  qiladi.  Biz  hosil  q ilgan  b ilim la r  s o 'z   b ilan  

ifo d a  q ilin g a n   sh ak ld a  e sd a  olib  q o lin a d i.  N u tq   faq at  n a z a riy   a b strak t 

m aterialn i esd a olib qolish sharti b o 'lib  q o lm ay , balki bevosita k o 'rilay o tg an , 

e s h ita y o tg a n   k o 'rs a tm a li  m a te ria ln i  esd a  o lib  q o lish n in g  h a m   za ru riy  sh a r- 

tid ir.  A g ar  k o 'rsa tm a li  m a te ria lg a   y a n a   o 'q itu v c h in in g   o g 'z a k i  tu s h u n ti- 

rishlari  q o 's h ils a ,  b u n d a y   m a te ria l  y a n a d a   p u x ta ro q   esd a   q o la d i.  H a r  b ir 

kishi  o 'z i  id ro k   q ilay o tg an   n arsan i  o g 'z a k i  yoki  o 'z   ic h id a   s o 'z ,  n u tq   b ila n  

ifoda  qila  tu rib   esd a   q o ld irad i.

Turli  narsalarni  esda  olib  qolishda  s o 'z   m ak tab g ach a  tarbiya  yoshidayoq 

hiyla  k atta  rol  o 'ynaydi.  T o 'rt-b e sh   yoshli  b o lala r  bilan  professor  L.V.  Z a n - 

kov  q ilg an   ta jrib a la r  sh u n i  k o 'rsa td ik i,  b o la la r  tu rli  n a rsa la rn i  esda  olib 

q o la y o tg a n la rid a   u la r n in g   n o m la rin i  a y ta d ila r.  F a q a t  s o 'z l a r   m av ju d  

b o 'Ig a n lig i  tufayli  m a te ria l  u m u m iy la sh tirilg a n   h o ld a ,  tu rli  lo g ik   t a ’rif va 

ib o ra la r  sh a k lid a   esd a   q o la d i.

S h u n i  h a m   e ’tib o rg a   o lish   k erak k i,  te z   va  p u x ta   esd a  q o ld irish   u c h u n  

n u tq n in g   m a z m u n i  to 'g 'r i  b o 'lis h ig in a   kifoya  q ilm a jd i,  b alki  u n in g   sin - 

tak sis  va  u slu b  jih a td a n   h a m   to 'g 'r i  sh ak lg a  so lin g a n   b o 'lis h i  ah a m iy a tg a  

eg ad ir.  S in ta k sis jih a td a n   n o to 'g 'r i  tu z ilg a n   n u tq ,  b ir til  b ila n   ifo d alan g an  

fikrlarni  tu s h u n ib   o lish   a n c h a   q iy in   b o 'la d i  va  esd a   tu rm a y d i.  N a z a riy  

m a te ria ln i  esd a   o lib   q o lish d a   n u tq n in g   tu z ilish i,  ay n iq sa,  k a tta   a h a m iy a t­

ga  ega,  c h u n k i  b u n d a y   m a te ria l,  o d a td a ,  a b stra k t  tu s h u n c h a la r   va  h u k m  

(gap)  sh a k lid a   ifo d a la n a d i.

M a ’n o sin i  tu s h u n ib   esd a   olib  q o lish n in g   n e rv -fiz io lo g ik   asosi  ikkinchi

---

signal  s is te m a s id a   v o q e lik d a   m avjud  n a rsa   v a   h o d is a la m in g   ichki  m u h im  

b o g 'la n is h la rig a   m u v o fiq   ravishda  hosil  b o 'la d ig a n   b o g 'la n is h la rd a n   ib o ­

ra td ir.  Bu  b o g 'la n is h la r,  a lb a tta   b irin ch i  signal  siste m a sin in g   ishtirokisiz 

hosil  b o 'lm a y d i.  X uddi so 'z n in g  abstrak tlash tiru v ch i va um u m iy lash tiru v ch i 

roli  tufayli  e s d a   o lib   q o lin a y o tg a n   m a te ria ln in g   ay rim   q ism lari  o 'rta sid a g i 

m u h im   m u n o s a b a tla r  h a m   a n iq la n a d i.  L ek in   s h u n i  n a z a rd a   tu tm o q   k e ­

rakki,  m a ’n o s in i  tu s h u n ib   y od  o lish  ja ra y o n i  asso tsiativ   b o g 'la n ish la rd a n  

b a ta m o m   ay rilg a n   h o ld a   voqe  b o 'lm a y d i.  A sso tsiatsiy a lar  sh u n d a y   d a s t­

labki  b o g 'la n is h la rd irk i,  u la r  m an tiq iy   b o g 'la n is h la r  hosil  b o 'lis h i  va  m a ­

te ria ln i  m a ’n o sig a   tu s h u n ib   y od  olish  u c h u n   asos  b o 'la d i.

M e x a n ik   (a sso tsia tiv )  va  m a ’nosini  tu sh u n ib   (logik)  y o d   olish  tez  va 

p u x ta   b o 'lis h i  u c h u n   k ish id a  m a ’lu m   so h ag a  o id   ta jrib a   va  b ilim   b o 'lis h i 

k a tta   a h a m iy a tg a   ega.  T a jrib a   va  bilim   q a n c h a lik   b oy  b o 'ls a ,  esd a  olib 

q o lin a d ig a n   y an g i  m a te ria l  b ila n   m avjud  ta jrib a   va  bilim   o 'r ta s id a   hosil 

b o 'la d ig a n   a sso tsia tiv  logik b o g 'la n ish la r h am   sh u n c h a lik  x ilm a-x il  b o 'lish i 

m u m k in .

F iziologik  jih a td a n   bu  h odisa  a w a l  tark ib   to p g a n   nerv  b o g 'lan ish lari 

sistem asin in g   y angi  nerv  b o g 'la n ish la r  voqe  b o 'lish ig a   t a ’sir  etishi  va  esda 

q o lad ig an   m a te ria ln in g   xarakteri  bilan  izo h lan ad i.  C h u n o n c h i,  a n c h a   m u ­

rakkab  b o g 'la n is h la r hosil  b o 'lish in i  talab   q iladigan  a b stra k t-n a z ariy   m a te - 

rialga  n isb a ta n   yaqqol  k o 'rsa tm a li  m aterial  te z ro q   va  o so n ro q   esda  qoladi.