P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

KLASS1K  PSIXOLOGIYA  (ARISTOTELDAN  KEYINGI)

Q adim gi  grek  va  rim   faylasuflari  A ristoteldan  keyin  D em o k rit  (m a te ria ­

listik  psixologiya),  P la to n   va  A ristotel  (idealistik  psixologiya)  lar  yaratgan 

psixologik  t a ’lim o tlar  sistem asiga  deyarli  hech  q a n d a y   yangilik  kiritm adilar. 

D e m o k ritd a n   keyin  m aterializm ning  k o'zga  k o 'rin g a n   vakillari  grek  faylasufi 

E p ik u r  (342—271)  va  rim   shoiri-faylasufi  Lukretsiy  K arr  (9 9 —55)  edilar.

E p ik u rn in g   fik ric h a ,  ru h   g 'a y ri  jis m o n iy   b ir   n a rsa   e m a s,  «Jism siz 

b o 's h liq d a n   b o s h q a   h e c h   n arsan i  fikrlash  m u m k in   em as.  R u h n i  g 'a y ri 

jism iy  n a rsa   d e g a n   k ish ila r  alah siray ap tilar» .  E p ik u r  m o d d iy   b o 'lm a g a n

---

su b sta n siy a n in g   m avjudligini  m u tla q o   in k o r  qilib,  « ru h ,  b u tu n   o rg a n iz m - 

ga  ta rq a lg a n  ju d a   n o z ik  jism d ir»   d e b   hisobladi.

L ukretsiy o 'z in in g  « N arsalarn in g  tabiati  haqida»  d egan  asarid a  atom istik 

m aterializm   falsafasini,  xususan  ru h   haqidagi  m aterialistik  t a ’lim o tn i  poetik 

shaklda bayon  qiladi.  U   m o d d iy  b o ‘lm agan  ruhning  m avjudligini  in k o r qildi. 

« Jo n ,  ru h  yoki aql  m o ddiy b o 'lib ,  faqat  inson tanasiga xos b o 'lg a n   k u c h lam i- 

gina  tashkil  qiladi»...  R uh  h a m , jo n   ham  jism iy  tabiatga  ega.

L u k retsiy   psixik  h o d is a la m in g   ta n a g a   b o g 'liq lig in i  ta jrib a g a   aso slan ib  

isbot  q ilad i.  U :  «Aql  h a m   ta n a   b ilan   birga  o 'sa d i  va  s o 'la d i,  aq l  h am   ta n a  

sin g ari  k asallik k a  d u c h o r b o 'la d i,  m astlik   n atijasid a  x ira la sh a d i» ,  —  d e g an  

va  sh u n g a   o 'x sh a sh   d a lilla b   k e ltira d i.  L ukretsiy  bu  m a te ria lis tik   d alillarg a 

a so slan ib ,  ru h n in g   abad iy lig i  to 'g 'ris id a g i  t a ’lim o tn in g   y o lg 'o n lig i  h a q id a  

xulosa  c h iq a ra d i.

L u k retsiy   K a rr  psixik  h a y o tn in g   b a ’zi  b ir  h o d isa la rin i  a n a liz   qilish 

b ilan   h a m   s h u g 'u lla n d i.  M a sa la n ,  u  sezgi  o rg an larg a   t a ’s ir e tib   tu rg a n   h a r 

q a n d a y   q o 'z g 'o v c h i  h a m   sezgi  h o sil  q ilav erm ay d i,  balki  m a ’lu m   b ir k u c h ­

ga  ega  b o 'lg a n   q o 'z g 'o v c h ig in a   sezgi  hosil  q ilad i,  d e b   a n iq la g a n .  U  b i­

rin c h i  b o 'lib   sezgi  c h e g a ra la ri  h a q id a   t a ’lim o t  y a ra td i,  u y q u   va  tu sh  

k o 'ris h n in g   sa b a b la rin i  tu s h u n tird i.

P sixologiyadagi  id e alistik   o q im   P la to n   izd o sh lari  to m o n id a n   ta rg 'ib  

q ilin d i.  U n in g   r u h n in g   k elib  c h iq ish i  haqidagi  t a ’lim o ti  n ih o y a tig a   y e tk a - 

zilib ,  A m m o n i  S ak k sn in g   (b .z .a .  I  asr),  ayniqsa,  P lo to n in in g   (b .e.  205— 

270)  t a ’lim o tid a g i  d in iy   m istik   q a ra s h la r  b ila n   q o 'sh ilib   k e td i.