P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

O'RTA ASR  (METAFIZIK,  RASIONALISTIK)  PSIXOLOGIYASI

P la to n   b ilan   A risto te l  y a ra tg a n   ruh  haqidagi  t a ’lim o t  o 'r t a   a srlard a 

S h a rq d a   h a m ,  G 'a r b d a   h a m   h u k m ro n   b o 'lib   keldi.  P six o lo g iy ad ag i  bu 

o q im   k e y in c h a lik   (X V III  a srd a )  m e tafizik   yoki  ra tsio n a listik   psixologiya 

d e b   n o m   o la d i.

Bu  p six o lo g iy an in g   m eta fiz ik   d e b   atalalish ig a  sa b a b ,  u n in g   te k sh irish  

p re d m e ti  b o 'lg a n   —  ru h ,  psixik ja ra y o n la r  —  fizik  hissiy  d u n y o   c h e g a ra si- 

d a n   ta sh q a rid a   m av ju d   m o h iy a t,  g 'a y ri jism iy   b ir  n a rsa   d e b   tu s h u n tirila d i; 

sh u n in g   u c h u n   h a m   ra ts io n a lis tik   d eb   a ta la d ik i,  u n in g   te k s h iris h   m e to d i 

ta jrib a d a n   ajra tilg a n   fa q a t  q u ru q   m u lo h a z a d a n   iborat  edi.

O 'r ta   a s r  m u ta fa k k irla rin in g   ru h   va  ruhiy  h ay o t  h a q id a g i  m u lo h a z a - 

lari.  a so san ,  ru h n in g   m o h iy a ti  h a q id a g i,  u n in g   k u ch i,  q o b iliy a tla ri  va  k e ­

lib  chiqishi  haqidagi,  u n in g  ta n a  o 'lg a n d a n   keyingi taq d iri  h a q id a g i,  ru h n in g  

ta n a g a   b o 'lg a n   m u n o sa b a ti  h a q id a g i  m asalalarg a  q a ra tilg a n   e d i.

R u h n in g   m o h iy a ti  h a q id a g i  m asala,  o d a td a ,  P la to n   va  A ris to te lla rd a  

q a n d a y  hal  q ilin g a n  b o 'ls a ,  x u d d i  sh u n d a y  hal  q ilin a r e d i.  R u h  o 'z  tab iatig a 

k o 'r a   b a rc h a   m o d d iy   v a  jis m o n iy   n arsala rg a  q a ra m a -q a rs h i  q o 'y ila r   edi.

---

R u h   o ‘z  tab ia tig a   k o ‘ra  a lo h id a   q o b iliyatlarga  eg ad ir,  deb  fikr  yuritilard i. 

S h u n in g d e k ,  o ‘rta  a sr  m u tafak k irlari  iro d a  m asalasiga  alo h id a  e ’tib o r b e r- 

d ila r.  M asa lan ,  A vgustin  Ip p o n sk iy   (353—430)  b irin ch i  boMib,  k ishining 

b o sh q a  ruhiy qobiliyatlari  orasida  irodaning  m uhim   aham iyatga ega ekanligi 

h a q id a   fikr  y u ritg an .  Iro d a n in g   u stunligi  h aq id a ,  ayniqsa,  D u n e   S k o tt 

(1 2 6 5 —1308)  ning t a ’lim o ti ju d a  yaqqoldir.  U n in g  aytishicha,  iroda  aq ld an  

h a m   y uqori  tu ra d i  b u tu n   o ‘rta  asr  tarixi  m o b ay n id a,  u n d an   keyingi  v a q t- 

la rd a   h a m ,  faylasuf  va  psixologiyada  iro d a  erkinligi  haqidagi  to rtish u v  

ju d a   k a tta   o ‘rin  egalladi.  Bu  m asala  b o ‘yicha  V  asrd ay o q   ikkita  o q im — 

d e te rm in iz m   va  in d e te rm in iz m   paydo  boMgan.