P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

V.  M ALAKALAR  H O S I L   B O ‘L IS H   JAR AY O N LA RIG A 

X O S   Q O N U N IY A T L A R

Malakalar hosil bo'lish jarayoniga xos bir qator qonuniyatlar bor. Ular­

dan  asosiylarini  ko'rsatib  o'tamiz.

Malakalar  hosil  bo'lish jarayonlaridagi  notekislik

Malakalar hosil qilish jarayonida ijobiy yutuqlar bilan bir qatorda, ba’zan 

xato,  noto'g'ri  harakatlarga  ham  yo'l  qo'yiladi.  Mashqlaming  muvaffa- 

qiyati — ijobiy yutuqlaming o'sishi va ko'payishidan, ya’ni to'g'ri harakatlar­

ning ko'payishidan,  xatolar sonining kamayib borishidan  iboratdir.

Ijobiy yutuqlaming o'sishi birtekisda bo'lmasligi mumkin, ya’ni ma’lum 

bir darajada ancha vaqt to'xtab,  birdan  ko'tarilib ketib va vaqtincha yana 

pasayib ketishi  mumkin.  Har bir takrordan so'ng, xatolar sonining kama- 

yishi  ham  xuddi  shunday  notekis bo'ladi.

Malaka  hosil  bo'lish jarayonini  mashq  egri  chiziqlari  deb  ataluvchi 

ko'rsatkichlar yordami  bilan grafik  ravishda  ifodalab  berish  mumkin.

Mashq egri  chizig'i,  odatda,  shunday tuziladi;  gorizontal  chiziq  yoki 

abssissa baravar masofalarga bo'linib, bular orqali takrorlash miqdori yoki 

ishning ketma-ket borish vaqti (soat, kun, hafta va boshqalar) ko'rsatiladi. 

Tik  chizish  yoki  ordinata  ham  baravar  masofalarga  bo'linib,  ular  orqali 

ish miqdori  yoki sifatining muvafifaqiyati  ko'rsatiladi. Abssissa va ordina- 

talardagi  bo'linmalarga  muvofiq  ravishda egri  chiziq,  ishning  miqdori  va

3 6 -rasm.  Harakat  malakasi 

bo'yicha  mashq  egri  chizig'i.

О

O’

5

 

10

3 7-rasm.  Harakat  malakasi  bo'yicha  mashq 

egri  chizig'i:  xatolar sonining kamayishi.

342

---

sifati oshganda yuqoriga ko'tariladi, pasayganda esa pastga qarab tushadi.

Quyidagi egri chiziqlar mashq jarayonida erishilgan ijobiy ko'rsatkich- 

laming  o‘sishi  va salbiy ko‘rsatkichlaming  kamayishi  qanday boiganligiga 

misol  bo‘la  oladi.  Egri  chiziq  ko‘tarilishining  yoki  pasayishining  tikligi 

mashqning qanchalik tez va  muvaffaqiyatli borayotganini ko'rsatadi.

Mana shu yuqorida keltirilgan mashq egri chiziqlardan ko‘rinib turib- 

diki,  malaka  hosil  qilishdagi  muvaffaqiyat  hamma  vaqt  ham  takrorlash 

miqdori va  mashqlar vaqtining ortishiga  munosib  ravishda o‘savermaydi. 

Bu  yerda  ikki  xil  natija  boMishi  mumkin.  Ba’zi  malaka  hosil  qilishda 

mashq egri chizig'i  dastlabki daviga nisbatan sekin ko'tariladi  (38-rasm), 

ijobiy yutuqlaming eng ko‘p o‘sishini  mashqlaming  o‘rta  davrida ko‘rish 

mumkin.  Oxiriga kelib,  egri  chiziqning  o‘sishi  sekinlashadi.  Bu  shunday 

hollarda boMadiki, bunda harakat usullari murakkab boMadi va shu sabab­

li  biron  ishni  uddalashga  o'rganish  uchun  ko‘p  vaqt  sarf qilishga  to‘g‘ri 

keladi.  Agar  harakat  usullari  mashqning  dastlabki  davrida  murakkab 

boMmasa,  egri  chiziq tik ko‘tarilib ketadi  (39-rasm).  Mashqning ikkinchi 

davrida  bu  egri  chiziqning  ko'tarilishi  sekinlashadi,  bundan  keyin  esa 

yanada  ko‘proq  sekinlashadi.

Biron kasb yuzasidan tajribaning ortishi va shu  kasbga doir mohirlik- 

ning  uzluksiz  ravishda  yuksalishi  malakalarning  takomillashishiga  yor­

dam beradi.

Mashq  egri  chiziqlarida,  ko'pincha,  plato  deb  ataladigan  holatni 

ko‘rishimiz  mumkin.  Bu  malaka  taraqqiyoti  davomidagi  muvaffaqiyat- 

ning  o‘sishini  yoki  salbiy  momentlaming  pasayishini  vaqtincha  to'xtab 

qolishidir.  Mashq  egri  chiziqlarda  plato  deyarli  gorizontal  ravishda  da­

vom  etuvchi  bir boMak  chiziq tarzida  aks  ettiriladi  (40-rasm).  Plato  ho- 

disasining sodir boMishiga toliqish,  mashqqa boMgan qiziqishning  susayi-

O j=