P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

3 2 -ra s m .

Bo ‘g  ‘izning  uzu- 

nasiga  kesigi.

33 -rasm.  Bo‘g ‘izning 

ко ‘ndalang  kesigi.

---

Nutq  yozuv vositasi  bilan  ifodalanganda  so'zlarning  tovush  tuzilishi 

yozma,  grafik  belgilar  sistemasiga  ko'chiriladi.  Nutqning  yozma  ifodasi 

qo‘l  va  barmoq  muskullari  yordami  bilan  hosil  qilinadi.  Lekin  bunda 

yozish jarayoni  artikulatsiyadan  ajralgan  holda  emas,  balki  artikulatsiya 

asosida voqe boMadi. Yozishning artikulatsiya bilan bunday bogManganligi 

savod  chiqarishning  dastlabki  bosqichlarida,  ayniqsa,  sezilarli  boMadi. 

Endigina savod  chiqarayotgan  o'quvchi  har bir so'zni  yozayotganida shu 

so'zni  albatta  gapirib  yoki  pichirlab  aytib  turadi.  Yozish  malakasi  rivoj­

lanib  ketganida  (avtomatik tus  olganida)  ham bo‘gMzning yengil  harakat 

qilishi  davom  etaveradi,  buni  alohida asboblar yordami  bilan  qayd  qilish 

mumkin  (32—33-rasm).

Ikkinchi signal sistemasining mexanizmlari tafakkurning asosi boMgani 

kabi,  nutqning  ham  nerv-fiziologik  asosidir  (uchinchi  bobga  qaralsin). 

Hayvonlarning  tashqi  dunyo  bilan  munosabati  ularning  faqat  bevosita 

taassurotlari  orqali  voqe boMadi.  Odamning tarixiy  rivojlanishi  natijasi­

da esa unda «ikkinchi signal sistemalari, ana shu birlamchi signallaming 

signallari  so'zlar tariqasida  paydo  boMdi,  rivojlandi  va  nihoyat  darajada 

takomillashdi».  Qo'zg'ovchi  vosita  sifatida,  so‘z  uch  shaklda  namoyon 

boMishi  mumkin:  1)  eshitish  organini  qo‘zg‘ovchi  shaklda  — eshitiladi- 

gan  so‘z;  2)  ko‘rish  organini  qo‘zg‘ovchi  shaklda  — yozilgan  so‘z; 

3)  kinestezik qo‘zg‘ovchi shakl sifatida -  aytilayotgan yoki yozilayotgan 

so‘z  (l.P.  Pavlov,  Полное  собрание  сочинений,  III  tom, 

2-kitob,  232-bet).  Shu  shakllar  orasida  l.P.  Pavlov  organlarining  ki­

nestezik qo‘zg‘alishi alohida ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi: «Nutq, 

awalo,  nutq organlaridan bosh  miya  pastiga o‘tuvchi  maxsus  kinestezik 

qo‘zg‘alishdir.  Nutq ikkinchi signallardir, signallaming signalidir».  Eshi- 

tilib  turgan,  aytilayotgan  va  ko‘rinib  turgan  (yozuv)  so‘z  qo‘zg‘ovchi 

boMibgina xizmat qilmasdan, shu bilan birga, qo‘zg‘alishga javob reaksi- 

yasi  boMib  ham  xizmat  qiladi.  Bunda javob  reaksiyasi  boMgan  so‘z  o‘z 

navbatida — ikkinchi signal  sistemasidagi jarayonlarni vujudga keltiradi- 

gan  qo'zg'ovchidir.

Qo'zg'ovchi  nutq  va javob  so'z  reaksiyasi  bo'lgan  nutq,  bosh  miya 

po'stining maxsus uchastkalari  bilan — nutq  markazlari bilan bog'langan. 

Nutq  markazlari  eshitish  markazi,  harakatlantirish  markazi  va  ko'rish 

markazi  deb  uch  xil  markazga  bo'linadi.

Eshitish  markazi  so'l  chakkaning  orqa  bo'limida joylashgan.  Miya­

ning bu uchastkasi eshitilgan so'zlarni  idrok qiladi, boshqalarning nutqini 

tushunish  va  o'zlashtirishni  vujudga  keltiradi,  bu  markaz  buzilib  qolga­

nida  nutq  chuvalab  ketadi,  buni