P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

VI.  N U T Q   TURLARI

Nutq o‘zining tashqi ifodalanish usuliga qarab og‘zaki va yozma nutqqa 

ajralib qolmasdan shu  bilan birga,  qanday vazifani bajarishiga va sintaktik 

tuzilishining  xususiyatlariga  qarab  ham  bir-biridan  farq  qiladi.

Nutq  o‘zining  bajaradigan  vazifasiga  qarab,  ichki  va  tashqi  nutqqa 

boMinadi.

Ichki  nutq

Ichki  nutq  shunday bir nutqdirki,  uning yordami  bilan  fikrlar boshqa 

odamlarga  ma’lum  qilinmasdan  oldin  ichda  ifodalanadi.

Ichki  nutqning  o'z  xususiyatlari  bor.  Bu  nutq,  ko'pincha  tovushlar 

ovoz  chiqarib  aytmaydigan  nutqdir,  bu  nutq  odam  «o'z  ichida gapiradi- 

gan»  nutqdir.  Ba’zan  ichki  nutq  «tashqariga»  chiqadi,  ya’ni  tovushlar 

ovoz  chiqarib  aytiladi.  Biror  nimani  fikr qilayotgan  odam  qandaydir  qi- 

yinchilikka  uchrab qolganida, shuningdek,  hissiyoti qattiq qo'zg'alish  na­

tijasida  hayajonlanib  ketganida  yoki  o'zining  oldida  boshqa  odamlar 

bo'lmagan  vaziyatda  u,  o‘zi  sezmagan  holda,  «ovoz  chiqarib  o'vlaydi»  —

 

ovoz  chiqarib  o'z-o'zi  bilan  gaplasha  boshlaydi.  Odam  yakka  qolib,  o’z 

ichida  o‘ylab  o'tirganida  ko'pincha  imo-ishora  va  mimikadan  ham  foy­

dalanadi.  Kichkina bolalar ko'pincha «ovoz chiqarib o‘ylaydilar», gaplashib 

va  harakat  qilib  turib  fikr qiladilar.

Shakl  jihatidan  ichki  nutq  ko'proq  monolog  tarzida  sodir  bo'ladi,

---

ichki  nutqni odamning o‘z-o‘zi bilan va o'zicha gaplashuvi deyish mum­

kin. Lekin ba’zan ichki dialog shaklida, xayoldagi suhbatdosh bilan gapla- 

shish  yoki  munozara qilish tarzida  ham sodir boiadi.

Sintaksis tuzilishi jihatidan ko'pincha ichki nutq qisqartirilgan, boiak- 

boiak  gaplardan  iborat  boiadi.  Ichki  nutqda  gapning  faqat  ayrim 

boiaklarigina, asosan ega birmuncha aniq qilib ifodalanadi («ichdan, o'z- 

o'ziga»  aytiladi).  Ichki  nutq  ovoz  chiqarib  «aytib  yuborilganida»  ham 

o'zining shu xususiyatini saqlab qoladi.  Masalan, poyezddan kechga qol­

gan  yoiovchi  vokzalga  yaqinlasha  turib  soatga  qaraydi  va  shu  onning 

o'zidayoq,  o'ziga kerakli  poyezdning  ketgan yoki  ketmaganligini  o'zicha 

hal  qilib, o‘z fikrini  ovoz chiqarib aytilgan:  «Eh,  ketib qolibdi-уа!» degan 

so‘z bilan ifodalab yuboradi.  Bunda faqat kesimning o‘zigina ifodalanadi. 

Lekin  shu  kishining  ichki  nutqida  (ichida,  o‘z-o‘zicha  nutqida),  albatta, 

gapning boiaklari, boshqa so'zlar ham boiadi, faqat gapning shu boiaklari 

unchalik shakllanmagan boiadi, shu sababli, gapning shakllanmagan shu 

boiaklari  darhol  tashqariga  chiqmaydi,  eshittirilib  aytila  qolmaydi.  Bu 

holda faqat birgina kesim bilan aytilgan fikr poyezdga xuddi shu kishidek 

shoshilib  kelayotgan  va  mana  shunday  shubhaga  tushib  qolgan  boshqa 

kishilargagina tushunarli boiadi.  Ichki nutqning toiiq boimasligiga, boiak- 

boiak  boiishiga  sabab  shuki,  tafakkur  obyekti  va  shu  tafakkur  sodir 

boiayotgan  vaziyat  fikr qiluvchi  kishining o'ziga ravshandir va toiiq gap 

bilan qayd  qilinishini talab etmaydi.  Nutq tafakkur obyektida tasdiqlana- 

digan yoki  inkor qilinadigan  narsa ustidagina  to'xtaladi.

Ichki  nutq,  odatda,  ixtiyorsiz  ravishda  o'tadi.  Bunda  tafakkur jara- 

yonlarining  o'zi  ixtiyoriy ravishda,  maium  kuch sarflash yoii  bilan  ham 

borishi  mumkin.  Lekin  ixtiyoriy tafakkur jarayonining  borishiga yordam 

bergan  ichki  nutq  ixtiyorsiz  ravishda  o'z-o'zicha  maydonga  chiqadi  de­

yish  mumkin.  Ichki  nutq  dialog shaklida sodir boigan  hollardagina  ixti- 

yoriylik  momentlari  paydo  boiadi.  Bunday  hollarda  ichki  nutq  o'zining 

sintaksis tuzilishi jihatidan  ham tashqi  nutq tuzilishiga yaqinlashib qoladi. 

Ichki  nutqning xarakterli belgisi shuki, bunda tovushlarning artikulatsiya- 

si  ko'zga ko'rinmaydi.  I.M.  Sechenov buni quyidagicha tasvirlaydi:  «Men 

fikr qilayotganimda  juda  ko'p  vaqt  og'zimni  ochmay va  yopib  turib,  ga- 

piraveraman,  ya’ni  og'iz  bo'shlig'idagi  til  muskullari  harakat  qilaveradi. 

Biror fikrni,  asosan  boshqalarga  uqtirmoqchi  boiib,  ifodalashga  uringan 

hollarning hammasida esa shu  fikrni  albatta pichirlab takrorlab turaman» 

(Избранные  философские  и  психологические  произведения, 

Gospolitizdat,  1947,  142-bet).

Ichki  nutqning  ko'zga  ko'rinmaydigan  mana  shunday  artikulatsiyasi 

borligi  hozirgi  vaqtda eksperimental  yo'l  bilan  isbotlangan.

---