P.I.Chaykovskiy yaratgan to‘rtinchi va beshinchi simfoniyalar uning ijodiy
xazinasidan o‘rin olgan mashhur asarlaridan hisoblanadi. Kompozitor falsafiy
izlanishlari orasida asosiy masala-inson hayoti va uning mohiyati simfoniya janrida
aks etadi. Simfonik janr badiiy g‘oyalarning rivojlanish jarayonini erkin va hech
qanday chegarasiz ifoda qilishda katta imkoniyat yaratishiga kompozitorning
ishonchi komil edi. Haqiqiy dramaturg sifatida u asosiy
ziddiyatlarni yahlit holda,
musiqiy obrazlarning to‘qnashuvi va rivojlanishi orqali tasvirlab berishga intilar edi.
Musiqada bularning barchasi turli xil musiqiy mavzularning qayta ishlanishida, bir-
biri bilan taqqoslanishida, hamda ularning o‘zaro harakatda, uzviylikda yoritib
berilishida aks etadi. Mavzular orasidagi kontrastlar kuyda,
garmoniyada hamda
orkestr tembrlarida ham namoyon bo‘ladi.
P.I.Chaykovskiyning ko‘pgina simfonik asarlari dasturiy xususiyatga ega.
Asarlari yoki asar qismlarining nomlanishida dastur yaqqol ko‘rinadi. Misol
tariqasida
«Qish orzu-xayollari»
simfoniyasi hamda
«Romeo va Juletta»
uvertyurasini keltirishimiz mumkin.
«Manfred»
simfoniyasida bayon qilingan dastur
so‘z orqali ifodalangan. Oltinchi fojiaviy simfoniyaning dasturi rasman eolon
qilinmagan bo‘lsa ham, ammo ijod jarayonida kompozitor uchun u juda katta
ahamiyatga
ega
bo‘lgan.
Kompozitor
bu
simfoniyaga
«Hayajonli»
(«Pateticheskaya»)
degan nom beradi. Ushbu simfoniyada
hayot va mamotning
azaliy kurashi umumlashma holda berilgan desak xato qilmaymiz. Kompozitorning
tabiatan dramatik xarakterga egaligi dasturli asarlari uchun badiiy syujetlarni
tanlanishida ham o‘z aksini topadi. Adabiy asarning bosh g‘oyasini, to‘qnashuvini
gavdalantirish asosiy masala bo‘lib qoladi. P.I.Chaykovskiy lirik-dramatik, lirik-
fojiaviy simfonik asarlarning yaratuvchisi sifatida jahon simfonizmi tarixida o‘z
nomini qoldirdi. U katta simfonik o‘lchamdagi g‘oyalarni va obrazlarni
umumlashtirish kabi Bethovencha tamoyillarni o‘zining cholg‘u
asarlarida qayta
tikladi.
XIX asrda rus musiqasi tarixida simfoniyani, Asafevning so‘zi bilan aytganda,
«tovushlarda aks etgan hissiy falsafa»
darajasiga ko‘tarish faqat P.I.Chaykovskiyga
nasib etdi. Uning simfonizmiga xos bo‘lgan lirik holat, psixologizm, asar
obrazlarining janriga ko‘ra ajralib turishi, umumiy dasturga intilish - bularning
barchasi simfonik uslubning harakatchan hamda shiddatli
tasvirlanadigan vositalari
orqali aniq namoyon bo‘ladi. Taneyevga yozgan xatida P.I.Chaykovskiy simfoniyani
-
«musiqiy shakllar orasida eng lirik»
shakl deb atagan, fon Mekkga yozgan xatida
esa simfoniyaning ustun tomonlarini ochib berib, unda ijodiy xayol uchun
imkoniyatlar kengligini taokidlagan edi. O‘zaro kurash, keskin ixtilof va ziddiyatlarni
gavdalantirish P.I.Chaykovskiyning dasturiy hamda nodasturiy cholg‘u musiqalarini
o‘zaro yaqinlashtirib turadi. Chaykovskiyning simfonik
musiqasining eng muhim
belgisi - simfoniya va opera janrlariga xos usullarning bir-biriga o‘tishidir. Simfonik
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
766
tizimi syujet rivojlanishiga ega bo‘lib, obrazlar ziddiyati unda aniq ifodalanadi.
Ayniqsa, dramatik va fojiaviy xususiyatlarga ega bo‘lgan avj qismida opera
dramaturgiyasiga xos usullarning ta’siri yaqqol sezilib turadi. Ayni shu uslub
vositasida to‘rtinchi va oltinchi simfoniyalarning birinchi qismlaridagi kulminatsion
o‘rinlari, beshinchi simfoniyaning esa sust harakatlanadigan o‘rnida mashoum taqdir
mavzusi ifodalangan. Operaning simfoniyaga bo‘lgan ta’siri mavzularning
tanlanishida va ularning rivojlanish xususiyatlarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu
ta’sir keng kuy rivojiga ega bo‘lgan lirik turdagi mavzularda ham, bir vaqtning o‘zida
opera so‘zlashuvining nutqiy ifodasiga yaqin bo‘lgan deklamatsiya ohanglarida ham
yaqqol aks etadi.
Baletlar.
Chaykovskiy dahosiga musiqaning nozik tovlanishlarini
chuqur his eta olish
xos bo‘lib, u yaratgan opera, simfoniya va romanslarda raqs ritmlari muhim ahamiyat
kasb etadi. Chaykovskiy baletlari rus klassik baleti tarixini ochib beradi. Unga qadar
balet janrida musiqa yordamchi ahamiyatga ega edi. Uning baletlarida esa musiqa
bilan raqs aynan yaxlitlikda asar mazmunining ifodasini ochishga xizmat qiladi.
Chaykovskiy yaratgan baletlar - asl dramatik asarlardir. Har bir raqs faqat musiqa
bilan, ular orasidagi orkestr epizodlari esa bir-biri bilan mexanik tarzdagina emas,
balki mazmun mohiyatiga ko‘ra ham bog‘langan. Chaykovskiy baletda mavjud
bo‘lgan an’analarni buzmagan holda, musiqaning mohiyatini tubdan o‘zgartiradi.
Kompozitor balet
janriga yangilik kiritadi, ya’ni baletga dasturli simfonik asar
sifatida yondoshadi. U an’anaga aylangan
Do'stlaringiz bilan baham: 
