P. I. Chaykovskiy asarlari mazmunining umumnazariy-tarixiy jarayonlari

“Bolalar albomi”
yosh pianinochilar tomonidan 
ijro etish uchun mo‘ljallangan. 
Chaykovskiy asarlari mavzusi. 
- bastakorning musiqasi juda qisqa, qisqa mavzularni o'z ichiga oladi, mavzular, 
ramzlar va uzoq va keng nafas olish vaqtida o'rnatilgan musiqalar; 
- 
ko'pincha 
ziddiyatli 
mavzularning 
intonatsiya 
asoslari: 
individual 
intonatsiyalar mavzudan ajralib, mustaqil rivojlanishga (motivatsion ajralish) ega 
bo'lishi mumkin. Asosan, bu usul musiqaning dramatik tabiati bilan bog'liq bo'lib, u 
oxir-oqibat rivojlanishning intensivligi va dinamikasini o'z ichiga oladi. 
Chaykovskiyning opera ijodi. 
Bastakorning opera merosi 10 janr namunalarini o'z ichiga oladi. Bu sohada ular 
M.I.Glinkaning kashfiyotlari bilan qabul qilindi - u o'z ijodida quyidagilarni amalga 
oshiradi: 
- lirik-qahramonlik liniyasi; 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
768

---

- ajoyib epik chiziq. 
Keyinchalik mahalliy an'anani rivojlantirib, bastakor asta-sekin lirik-psixologik 
opera "Yevgeniy Onegin" yoki o'zini "lirik sahnalar" deb atagan janriga keladi. 
Chaykovskiy opera janrining o'ziga xos xususiyatlari: 
- qahramonlarning majoziy dunyosining ko'p qirrali va boyligi dizayn va 
dramaturgiya jihatidan nisbatan sodda; 
- o'tkir, keskin psixologik vaziyatlarda tasvirlarning rivojlanishi; 
- sahnalarni yaratishga olib keladigan uchidan uchgacha rivojlanish istagi-
dialoglar, skriptlar va ariyalar to'liq, to'liq shaklni saqlaydi; 
- belgilarning xarakteristikasi keng nafas olishning qo'shiq kuylariga asoslangan 
(bastakor musiqasiz opera opera opera emas, deb hisoblaydi). 
Chaykovskiy operalari umuman evolyutsiya yo'lidan yangi janrning 
kristallanishiga to'g'ri keladi: 
- 
"Voevoda"
milliy-maishiy liniyani rivojlantiradigan birinchi opera, unda 
dramatik rivojlanish hal qiluvchi rol o'ynaydi; 
- 
"Undine"
Glinka an'analarini davom ettiradigan fantastik hikoya; 
- 
"Oprichnik"
opera asosi tarixiy hikoya; 
- 
"Yevgeniy Onegin"
lirik-psixologik operaning xususiyatlari rivojlanmoqda. 
- 
"Orlean qizi";
- 
"Mazepa"; 
- 
"Sehrgar";
- 
"Piki xonim"
(1890) - fojiali opera namunasi; 
- 
"Iolanta"
(1891) - XX asr musiqasining alohida bo'lagi bo'ladigan operani 
kamerallashtirishga qaratilgan birinchi qadam bo'lgan bir xil opera. 
Pyotr Ilyich Chaykovskiyning asarlari quyidagilarni o'z ichiga oladi mintaqada: 
- xor musiqasi; 
- ma'naviy ishlar; 
- vokal ansambllar; 
- spektakllar uchun musiqa
va boshqalar. 
Chaykovskiy 1869-yilda birinchi o’perasi 
Voyevoda,
Aleksandr Ostrovsky 
tomonidan ijrosiga asoslangan, premerasi bo'ldi. Ammo bastakor bu asaridan ko’ngli 
to’lmadi, shu sababli asar qismlarini qayta ishlab chiqdi. Undan so’ng 1970-yilda 
kompozitor 
Undina 
o’perasini yozadi lekin parchalar ijro etildi va keyincha yo'q 
qilindi. Ushbu loyihalar orasida u 
Mandragora 
deb nomlangan operani
 
Sergey 
Rachinskii tomonidan librettosi yozildi. 
Chaykovskiy va uning jahon madaniyati tarixidagi o'rni. 
Chaykovskiy klassik musiqasi jamoatchilik bilan mashhur bo'lgan ko'plab 
asarlarni, jumladan, uning 
Romeo va Julietta
, 1812-yilda
Uvertyura
, uning uchta 
baleti (
Qarsildoq
, 
Oqqush ko'li
, Uyqudagi go’zal) va 
Slavyancha Marsh 
kabi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
769

---

asarlarini yozgan. Ular o'zining birinchi pianino kontserti va skripka kontserti bilan 
birga, uning oltita raqamli simfoniyalari va uning operalari
Spades malikasi 
va 
Yevgeniy Onegin
, uning eng tanish asarlari orasida. Deyarli mashhur 
Manfred 
simfoniya bo'ladi, 
Francesca da Rimini
, 
Italyancha kaprichiosi 
va satrlari uchun 
Serenada 
asarlari jahon musiqa madaniyati merosida o’zining sezilarli o’rniga egadir. 
Amerikalik musiqa tanqidchisi va jurnalist H.S.Schonberg Chaykovskiyning 
"shirin, 
bitmas-tuganmas, ajoyib musiqa fondi"
haqida yozgan. Britaniya musiqashunos 
David Braun Chaykovskiyning eng xarakterli kuy uchun mumkin bo'lgan ta'siri 
sifatida 
Italiya cantilena
nomidagi, bu mavzularni 
"ekspressiv to'la"
va keng 
yozilmoq moyil ekanini qayd, ularning 
"aniq davriy tuzilishi"
"individual ibora juda 
yoyilish va uning keyingi uzaytirish tomonidan yashirin bo'lishi mumkin, qaysi 
uzaytirilishi mumkin. 
Romeo va Julietadagi 
sevgi mavzusi yaqqol misoldir. 
Chaykovskiy garmoniyasi. 
Garmoniya Chaykovskiy uchun potentsial huddi bir tuzoqday edi. G'arb musiqa 
garmoniyasidan farqli o’laroq kompozitor rus xalq musiqasiga xos bo’lgan 
garmoniya ohanglarni o’z asarlarida yoritib berishga harakat qilgan. Shu bilan birga 
kompozitor G’arbiy yevropa musiqa garmoniyasini ham muakammal o’rgangan edi. 
Kompozitorning musiqiy mavzular orasidagi aniq kontrastni ta'minladi va bu 
mavzular bir-biriga qanday bog'liqligini ko'rsatdi. 
Major va minor klavishlarini ko'rsatuvchi beshliklar doirasi 
Ushbu tamoyillar Chaykovskiyning Sankt-Peterburg konservatoriyasida olib
borgan tadqiqotlarining bir qismi edi. Qanday qilib u o'z shaxsiyatini, jigarrang 
davlatlarini qurbon qilmasdan ularni amalda qo'llashi mumkin bo'lgan katta 
qiyinchilik edi. Yordam berishi mumkin bo'lgan omil "uyg'unlik uchun qobiliyat" edi. 
U Rudolf Kni "hayratda qoldirdi", Chaykovskiyning Huquqshunoslik maktabida 
bo'lgan davrida musiqa o'qituvchisi. Bu ko'nikma, uning konservatoriyasida 
tadqiqotlar qo'shiladi, uning musiqiy uyg'unlik bir turli doiradagi ishga 
Chaykovskiyning yordam bo'lishi mumkin, ikkinchi simfoniya finalida markazida 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
770

---

butun ohang shkala foydalanish uchun uning birinchi ikki tor kvartet G'arb garmonik 
va dokusal amaliyoti, bir amaliyot ko'proq odatda besh tomonidan ishlatiladigan. 
Chaykovskiy ko'pincha bunda Romeo va Juliet sevgi mavzuni ochib berish uchun 
beshlik doirasidan foydalanib, garmonik progressiyaning yevropa amaliyotini 
quyidagicha 
Romeo and Julietta
asarida yoritib berdi. Bu Glinkaning 
Ruslan va 
Lyudmila 
operalaridan olingan amaliyot
 
edi. Boshqa rus xususiyatlari pedal nuqtalari 
liberal foydalanish va manzarali counterpoint va musiqa uchun abraziv qarshi sifatida 
kromatizm bandligini o'z ichiga oladi. 
P.I.Chaykovskiy ijodi Rus musiqa madaniyati va Rus musiqashunoslar jamiyati 
ma’naviy hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, Chaykovskiy musiqa ijodi 
inson qalbida go‘zal tuyg‘ularni uyg‘otadi, uni yaxshi amallarni bajarlshga chorlaydi. 
Shuningdek, G’arbiy Yevropa va Rus mumtoz musiqasini o’zaro chambarchas 
bog’lay olgan bastakor sifatida ham uning asarlari qadirlanib kelinadi. XIX asr Rus 
musiqa madaniyatida jahonga mashhur “Rus klassik musiqasii” shakllandi. Tarixga 
nazar soladigan bo’lsa Rus klassik musiqasining asoschisi M.I.Glinka ijodini 
chinakkam davomchisi sifatida Chaykovskiyning ko’rishimiz mumkin bo’ladi.
P.I.Chaykovskiy Rus musiqa madaniyatini sonata, kvartet, opera, simfoniya kabi 
yirik cholg‘u musiqa asarlari bilan boyitishga muyassar bo‘ldi. XIX asrda Rus 
musiqa tarixida yangi davr boshlandi, bu davr voqelikni uning taraqqiyoti va 
ziddiyatlari bilan birgalikda aks ettirishning progressiv metodi bo‘lmish simfoniya va 
opera qaror topishi bilan tugallandi. Yangidan-yangi shakl va janrlar paydo bo‘lib 
boradi. Bularning shakllanish jarayonlari turli yevropa mamlakatlariga, turli milliy 
madaniyatlarga yoyildi.