P. I. Chaykovskiy asarlari mazmunining umumnazariy-tarixiy jarayonlari

«mumtoz baletning divertisment turini 
uzluksiz simfonik rivojlanish bilan boyitib»
qayta shakllantirdi, ya’ni baletni 
simfoniyalashtirish bobida islohot o‘tkazdi. 
«Axir, balet - simfoniyaning o‘zi-ku»
,- 
deb yozgan edi kompozitor. To‘g‘ridan-to‘g‘ri musiqiy rivojlanish, yorqin individual 
xarakter, leytmotivga egalik, yaxlitlik kabi opera hamda simfoniyaga xos bo‘lgan 
dramatik tamoyillar baletga ham olib kirildi. Chaykovskiyning fikricha, operaning 
mazmunini haqiqiylik va haqqoniylik tashkil etadigan bo‘lsa, balet mazmuni ertak va 
sehrli uydirmalardan iborat bo‘lishi zarur edi. P.I.Chaykovskiy 
«Oqqush ko‘li», 
«Uyqudagi go‘zal», «Qarsildoq»
baletlarini yaratgan. Ularning barchasida ertakka 
xos syujetlar mavjud. 
«Oqqush ko‘li»
nomli birinchi balet teatr arbobi Begichev 
hamda xoreograf Gelser tomonidan 1877-yilda sahnalashtiriladi. Monumental 
xoreografik simfoniyaning namunasi bo‘lgan 
«Uyqudagi go‘zal»
nomli ikkinchi balet 
SH.Perro ertagi asosida 1889 yilda,
«Qarsildoq»
nomli uchinchi balet 1892-yilda 
Gofman ertagi asosida yozilgan. Barcha baletlarni yovuzlik ustidan ezgulikning 
muqarrar g‘alaba qozonishi haqidagi yagona g‘oya birlashtirib turadi.
Kamer-cholg‘u asarlari. 
Kamer-cholg‘u va vokal musiqasining barcha janrlarida dramatik holat milliy 
kuy tili, rus xalq qo‘shiqchiligi va maishiy romanslarning mushtarakligi, raqs 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
767

---

unsurlaridan foydalanish, go‘zal ona-tabiatga muhabbat, insonning ichki ruhiy 
olamini tasvirlash kabi umumiy chizgilarni ko‘rishimiz mumkin. P.I.Chaykovskiy 
kamer-cholg‘uchilik sohasida o‘zining 3 kvartetini yaratgan. N.G.Rubinshteynning 
vafoti munosabati bilan kompozitor yaratgan trio diqqatga sazovor bo‘lgan kamer 
asari hisoblanadi. Chaykovskiy fortepiano uchun juda ko‘p sonli asarlar yozgan. 
Bular qatoriga uchta konsert, fantaziya, sonata va fortepiano uchun yozilgan 100ta 
asarlari kiradi. Chaykovskiy bu asarlarida o‘zining lirik tuyg‘ularini ifodalaydi, 
go‘zal tabiat manzaralari va xalq maishiy sahnalariga xos bo‘lgan chizgilarni 
ta’sirchan tarzda tasvirlab beradi. Uning 
«Bolalar albomi», «Yil fasllari»
pesalar 
turkumi, 
«Nata-vals», «Sentimental vals», «Romans»
kabi pesalari eng mashhur 
musiqiy asarlari qatoriga kiradi. Chuqur mazmun va yorqin tasvirga ega 
«Uch 
tulporda»
nomli pesasi ham juda ajoyib asar. Nekrasovning 
«Uch tulpor»
sheorining 
misrasi unga epigraf qilib olingan. Piesada keng kuylanuvchan, xalqona tuzilishga 
ega mavzu va o‘tkir ritm bilan qo‘ng‘iroqchalarini jiringlatib uchib kelayotgan uchta 
uchqur tulpor obrazi tasvirlangan. S.Raxmaninov bu pesani ijro etganimda, ko‘z 
o‘ngimizda quyidagi manzaralar namoyon bo‘ladi: 
«go‘yo uzoqdan aravakash 
qo‘shig‘i eshitiladi, qo‘shiq tobora yaqinroq yangraydi, birdan qo‘ng‘iroqchalarini 
quvnoq jaranglatib uchib kelayotgan uch tulpor namoyon bo‘ladi. Sekin-asta 
qo‘ng‘iroqlar jarangi pasayib boradi va biz uzoqlashib borayotgan uch tulporni 
go‘yo ko‘rayotgandek hamda uzoqda tinib borayotgan qo‘ng‘iroqchalar jarangini 
ham eshitayotgandek bo‘lamiz»
, - deb yozgan edi.
Chaykovskiyning 
«Bolalar albomi»
turkumi ham alohida ahamiyatga ega. 
Bolalarni juda yaxshi ko‘rgan kompozitor albomni jiyani Volodya Davidovga 
bag‘ishlaydi. 
«Bolalar albomi»
mavzu jihatidan rang-barang 24 pesadan iborat. Bu 
yerda bolalar hayotining turli xil manzaralari - ertaklar, o‘yinlar, ashula va raqslar 
dunyosi yaqqol o‘z aksini topgan.