P h aydarova

Topshiriqlar:
Quyonni va boshqa ekologik guruhlarga kiruvchi sutemizuvchi­
lar vakillari tulumlarini tashqi tuzilishini ko'zdan kechirgach quyi-
dagi rasmlami albomga chizib oling:
1. Turli ekologik guruhlarga kiruvchi sutemizuvchilar vakillari
tashqi ко ‘rinishi;
2. Quyonning tashqi k o ‘rinishi;
3. Sutemizuvchilar terisining tuzilishi.
186

---

20-mashg‘uIot. SUTEMIZUVCHILARNING
ICHKI TUZILISHI
O b ’ek tn in g siste m a tik h o la ti
Tip. Xordalilar — Chordata
Kenja tip. Umurtqalilar — Vertebrata yoki
Bosh skeletlilar - Craniata
Katta sinf. To'rt oyoqlilar — Tetrapoda
Sinf. Sutem izuvchilar — Mammalia
Turkum. Tovushqonsimonlar
— 
Lagomorpha
Vakil. Tolay tovushqoni — Lepus tolai Pall.
Kerakli materiallar va jihozlar: 
yangi o'ldirilgan quyon 
yoki kalamush, vannacha, jarrohlik asboblari (qaychi, pinset, 
skalpel, mayda tishli arracha), to ‘g‘nog‘ich ninalar, preparo- 
val ninalar, lupa, paxta, doka ro'molchalar. Shuningdek, sut 
emizuvchilar vakilining ichki tuzilishi, qon aylanish sistemasi 
sxemasi, erkak va urg'ochi sutemizuvchilarning siydik-tanosil 
sitemasi va bosh miyasining tuzilishi aks ettirilgan jadvallar.
Mashg‘ulotning maqsadi: 
quyon yoki kalamush misoli- 
da sutemizuvchilar sinfi vakillarining ichki tuzilishini o ‘rganish.
Ishrnng mazmuni: 
quyon yoki kalamushni yorish. Jonsiz- 
lantirilgan quyon yoki kalamushning oyog'ini to ‘g‘rihib va 
yon tomonga tortib, vannachaga chalqancha qornini osmonga 
qilib yotqizish lozim. So‘ngra qornidagi terini pinset bilan 
qisib, yuqoriga ko‘tarib anal teshigidan boshlab to engak osti- 
gacha o‘rta chiziq bo‘ylab qaychi bilan terisi bo‘yiga kesiladi 
(teri ostidagi muskul qatlam kesilmasin). Shundan so‘ng terini 
tana muskulidan ajratib, yon tomonlarga ag‘darib nina yoki 
to‘g‘nog‘ich bilan vannachaga qadaladi. Tana bo‘shlig‘ini ochish 
uchun ichki organlarga zarar yetkazmasdan qorinning muskul 
devorini bo‘yiga to ko‘krak qafasigacha o‘rta chiziq bo‘ylab 
qaychi bilan kesish kerak. So‘ngra oxirgi qovurg‘alarining tashqi
187

---

qirralari bo‘ylab yon tomonlarga ko‘ndalang kesim hosil qi- 
linadi. Hosil bo‘lgan muskul parchalarini yon tomonlarga qayi- 
rib, vannachaga qadaladi.
K o‘krak qafasini ochish uchun pinset bilan to ‘sh suyagi- 
ning qilichsimon o ‘simtasini ko‘tarib qaychida diafragma ke- 
siladi, shuningdek, o ‘ng va chap tomondagi qovurg‘alari tog‘ay 
ham da suyak qismlari chegarasi bo‘ylab yon tomonlari bilan 
kesilib, ko‘krak qafasining o ‘rta qismida hosil bo‘lgan kesim 
parchani chetga olib qo‘yiladi. So‘ngra ko‘krak bo‘shlig‘i or- 
ganlari o ‘rganiladi. Bunda bosh tomonidan ko‘krak bo‘shlig‘iga 
traxeya o4ganligini ko‘rish mumkin. Uni pinset bilan oldingi 
tomonga tortib traxeyaning ikkita bronxga ajralgan joyini ko‘rish 
mumkin. 0 ‘pkasi och pushti rangda bo‘lib, ko‘krak qafasi­
ning o ‘ng va chap tom onida joylashgan. Pinset bilan yurak 
oldi xaltasini — perikardiyni k o ‘tarib, uni kesib, yurakni 
b o ‘shatish lozim. Yurak o ‘zining baland tom oni bilan orqaga 
qaragan boladi. Yurak bo‘lmasi va qorinchasini ko‘zdan kechi- 
ring. Bular rangi va joylashishi bilan bir-biridan keskin farq 
qiladi, ya’ni yurak bo'lm asi to ‘q qizil rangda bo‘lib, och push­
ti rangli yurak qorinchasining oldida joylashgan. Yurakdan 
chiqadigan tomirlarni qarab tekshiring. Aorta yoyini va undan 
chiqadigan arteriyalarni toping. So‘ngra qorin bo‘shlig‘i or- 
ganlarini tabiiy joylashgan holatida ko‘zdan kechiring. Gum- 
bazsimon diafragma ostida qo‘ng‘ir rangli katta jigar joylash­
gan. Jigar ostida tananing o ‘rta yo‘lidan sal chaproqda oshqo- 
zon va qorin bo‘shlig‘ining chap qismida esa unchalik katta 
b o ‘lmagan qizil rangli taloq joylashganligini toping. Qorin 
bo‘shlig‘ining qolgan qismini esa asosan ichaklar egallagan- 
ligini ko‘rish mumkin. Qorin bo‘shlig‘idan ichaklami kesib, 
tashqariga chiqarib qo‘ygach, qorin bo‘shlig‘ining orqa tom o­
nida umurtqa pog‘onasining ikki yonida loviya shakliga o ‘xshash 
to ‘q qizil rangli buyraklarni toping. Jinsiy organlarini ko‘zdan 
kechiring.
188

---

Quyonning bosh miyasini o‘rganish uchun uning boshini 
ensa qismidan kesib olamiz. Bosh terisini shilib olib, quloq 
suprasini tagidan kesamiz. So‘ngra miya qutisini mayda tishli 
arracha bilan ensa teshigidan oldinga qarab ko‘zlari orqali 
ikki yonidan arralaymiz. Bosh skeletining arralangan qismini 
skalpel bilan chiqarib olamiz. Suyakni arralaganda ehtiyol 
bo‘lish lozim, miyaga zarar yetkazmaslik kerak. Bosh miyani 
ostki tom ondan qarab chiqish uchun quyon boshini 10 %li 
formalin eritmasiga yoki 70 darajali spirtga solinadi. Bir necha 
kundan so‘ng preparatni spirtdan olib, pinset yordamida yon- 
laridagi ortiqcha suyak bo‘lakchalari olib tashlanadi. So‘ngra 
uzunchoq miyaning ostiga skalpel dastasini sekingina kirgiz- 
ib, uni ehtiyotlik bilan yuqoriga ko‘tariladi va miyadan chiqqan 
barcha nervlarni qaychi bilan qirqib, bosh miyani ehtiyotlik 
bilan kalla qutisidan chiqarib olinadi. Chiqarib olingan mi­
yani ustki tom ondan ko‘zdan kechirganimizda, birinchi nav- 
batda oldingi miya katta yarim sharlarini va m iyachani 
ko‘ramiz. Ularni ikki tomonga bir oz surib, ular o'rtasidagi 
chuqurlikda o ‘rta miyani to ‘rt do‘ngligi bilan birga ko‘ramiz. 
Miyachaning o ‘rta qismi bir oz ko‘tarilganda, uzunchoq miya 
ko‘rinadi.
Quyon ichki organlarining tana bo‘shlig‘ida joylashishi va 
ularning umumiy ko'rinishini ko‘zdan kechirgach (103-rasm), 
quyidagi tartibda ayrim organlarining tuzilishi bilan kengroq 
tanishiladi.