P h aydarova

epider­
mis 
va ichki 
kutis 
qavati bor (102-rasm).
102-rasm. Sutemizuvchilar terisining
tuzilishi:
I-e p id e rm is n in g sirtq i (yuza) shox q a tla m i 
(liujayralari vaqt-vaqti bilan tushib tu rad i), 2-tirik 
hujayrali epiderm isning c h u q u r qatlam i (m alpigiy 
qatlam i), 3 -ch in teri qatlam i (kutis), 4-yung, 5- 
te r bezi, 6 -te r bezi y o 'lin in g tesh ik lari, 7 -y o g ‘ 
bezi, 8-yung m uskullari, 9-terining biriktiruvchi 
to ‘qim a tolalari, 10-qon tom irlari, 11-yung asosi- 
dagi so ‘rg‘ichchasi.
Yuzaga yaqin joylashgan yassi hujayralarda keratogial birik- 
malar to ‘planib, ularning sekin-asta nobud bo‘lishidan shox 
qavat hosil bo'lishiga olib keladi. Yuzada joylashgan hujayralar
184

---

batamom shox moddaga aylanib, sekin-asta qazg‘oq yoki yirik 
bo‘laklar (tyulenlarda) shaklida to ‘kilib turadi. Malpigiy qa- 
vat hujayralarining bo‘linib turishi hisobiga ularning o ‘rni to ‘lib 
boradi.
Sutemizuvchilarning epidermis teri qavati har xil teri hosila- 
larini - soch, timoq, tuyoq, kovak shox (bug‘ulardan tashqari), 
tangacha va turli bezlarni beradi.
Haqiqiy (chin) teri, ya’ni kutis qavati sutemizuvchilarda 
juda yaxshi rivojlangan. Chin teri qavati juda murakkab to ‘r 
hosil qiluvchi tolali biriktiruvchi to ‘qimadan iborat bo‘lib, bu 
yerda yog1 to ‘planadi. Bu qavat teri osti yog‘ kletchatkasi deb 
ataladi. U kitlarda va tyulenlarda yaxshi rivojlangan. Quruq- 
likda yashovchi ayrim sutemizuvchilarda (yumronqoziq, bo‘rsiq, 
sug‘ur, ayiq) ham bu qavat yaxshi rivojlangan.
Sutemizuvchilar uchun yung qoplami reptiliyalarda tan- 
gachalar, qushlarda pat-parlar singari xarakterlidir. K o‘pchilik 
sutemizuvchilarning terisi yung bilan qoplangan. Yunglar te- 
rida joylashgan ildizchalardan o‘sib chiqadi, ya’ni teri ustiga 
chiqib turgan yung o ‘qi va teri ostida joylashgan ildizni ko‘rish 
mumkin.
Yung o‘qi o‘zak, qobiq qismi va teridan iborat. 0 ‘zak g‘ovak 
to ‘qimadan iborat bo‘lib, uning hujayralari orasida havo bo‘ladi. 
Qobiq qismi aksincha juda zich bo‘lib, yungning qattiqligini 
ta ’minlaydi. Yupqa tashqi teri uni kimyoviy va fizik ta ’sirlardan 
muhofaza qiladi. Yunglarning ildizchasi maxsus yung (soch) 
xaltasida joylashgan. Xaltachaga yog‘ bezlarining yo‘llari 
ochilgan bo‘lib, bezlar ajratgan sekret teri va junni moylab, 
qayishqoq qiladi, ularga suv yuqtirmaydi.
Sutemizuvchilar terisidagi bezlar tuzilishi va funksiyasiga 
ko‘ra qushlarnikidan farq qiladi. Ular terisida asosan ter, yog‘, 
hid va sut bezlari bor.
Ter bezlari naychasimon va ularning ichki qismi tugunak- 
simon. Ular bevosita teri yuzasiga yoki yung xaltachasiga ochi-
185

---

ladi. Ter bezlari suv va parchalanish mahsulotlarini tashqariga 
chiqarish va tana yuzasini sovitish vazifasini bajaradi.
Yog‘ bezlari uzum boshi shaklida bo‘lib, deyarli hamma 
vaqt yung xaltachasining voronkasiga ochiladi. Yog‘ sekreti te- 
rini va yungni moylab, ulami qurib qolishdan va ho‘l bo‘lishdan 
saqlaydi. Yog‘ bezlari ayniqsa kitsimonlarda, kurak oyoqli- 
larda, sovuq iqlimda yashovchi darrandalarda va qishki uyquga 
ketuvchi sutemizuvchilarda yaxshi rivojlangan.
Hid bezlari o ‘zgargan ter va yog‘ bezlaridan hosil bo'ladi. 
Hid bezlari Amerika skunslari va susarlarda kuchli rivojlan­
gan. Muskus bezlari kabarga, vixuxol, qunduz va ondatra- 
larda ham b o ‘ladi. Bu bezlar hayvonlami bir-birini topishida 
va o ‘zlarini himoya qilishida muhim ahamiyatga ega.
Sut bezlari ham shakli o ‘zgargan oddiy naysimon ter bez- 
laridir. Sutemizuvchilarda sut bezlarining joylashishi va ular- 
dagi so‘rg‘ichlari soni har xil bo‘ladi.