|
3- jadval
Don ekinlarining to’yimliligi
Ekin turlari
|
Hosil, s/ga
|
1 kg oziqada oziqa birligi, kg
|
1 kg oziqada oqsil miqdori, g
|
1 ga hisobidan oziqa birligi, s
|
1 ga hisobidan oziqa birligi, s
|
don
|
kokat
|
poxol
|
don
|
kokat
|
poxol
|
don
|
kokat
|
poxol
|
don
|
kokat
|
poxol
|
don
|
kokat
|
poxol
|
Bug’doy
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Arpa
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Makkajo’xori
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oq jo’xori
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 - jadval
Donning morfologik belgilari
Ekin nomi
|
Donning belgilari
|
shakli
|
rangi
|
egatchasi
|
qobigi
|
kattaligi
|
tuklanishi
|
Bug’doy
|
|
|
|
|
|
|
Arpa
|
|
|
|
|
|
|
Suli
|
|
|
|
|
|
|
Javdar
|
|
|
|
|
|
|
Tritikale
|
|
|
|
|
|
|
Makkajo’xori
|
|
|
|
|
|
|
Oq jo’xori
|
|
|
|
|
|
|
Tariq
|
|
|
|
|
|
|
Fenologik kuzatuvlar ekinlar rivojlanish davrlarining qachon va qanday o’tishini aniqlash uchun olib boriladigan kuzatuvlarga aytiladi.
Donli o’simliklarni rivojlanish davrlari
Donli o’simliklarni urug’i ekilgandan so’ng yangi urug’ hosil qilguncha ya’ni o’simliklarni butun o’suv muddatida ma’lum rivojlanish davrlarini o’tadi. Rivojlanish davrlarida o’simlikda morfologik o’zgarish sodir bo’ladi va yangi organlar paydo bo’ladi va shakllanadi. Donli ekinlar maysa hosil qilish, tuplanish, nay o’rash, boshoqlanish yoki ro’vaklanish, gullash va pishish kabi rivojlanish davrlarini o’taydilar. O’simlikning kamida 10 % ma’lum davrga o’tsa shu davrning boshlanishi va 75 % bo’lganda, shu davrga to’liq kirganligi bo’ladi. O’simliklarni rivojlanish davrlarini boshlanishini va o’tishini, tabiiy ya’ni dala sharoitida kuzatuvlar asosida olib boriladi.
Maysalanish. Donli ekinlarning urug’i boshqa tur ekinlarga nisbatan urug’ bo’rtishi va unib chiqish uchun kamroq; absalyut quruq donning vazniga nisbatan bug’doy, javdar doni 50%, makkajo’xori 44%, suli 65%, arpa 50%, tariq va jo’xori 25% suv talab qiladi.
Tuplanish. Poyacha usib 3-4 barg hosil qilganda u biroz o’sishdan to’xtaydi. Shu davrda poyachaning yer ostki bo’g’imlaridan qo’shimcha ildizlar va poyalar paydo bo’ladi. Tuplanishning shoxlanishdan farqi - qo’shimcha ildizlar va shoxlar poyachaning yer ostki bo’g’imidan hosil bo’ladi. Shu sababli bunga tuplanish deyiladi.
Nay o’rash (poyani o’sishi). - Don ekinlari tuplanish paytida poyasi, bo’g’im oraliqlari va gulto’plami boshlang’ich holatda bo’lib barg poyaning ichida joylashganligi uchun ko’zga ko’rinmaydi. Buni ko’rish uchun tuplanish davrida poyaning asosida o’simlikning bo’yiga qarab uzunasiga kesib, lupa orqali qaralganda poyachani va uning uchida boshlang’ich gulto’plamni ko’rish mumkin. So’ngra poyacha o’sa boshlaydi, uning o’sishi bo’g’im oraliqlarining uzayishi hisobiga bo’ladi. Buning natijasida tuproq betida poyachaning birinchi bo’g’imi ko’zga ko’rinadi. Shu davrdan boshlab o’simliklarning nay o’rash davri boshlanadi. Nay o’rash davri gulto’plam hosil qilish davrigacha davom etadi.
Boshoqlanish (ro’vaklanish) - O’simlik poyasi o’sishi, bo’g’im oraliqlarini uzayishi natijasida ko’zga ko’rinmagan gul to’plam ham o’z qismlarini shakllantirib poya bo’yicha yuqoriga ko’tarilib boradi va oxirgi barg qinidan tashqariga chiqadi. Shu davrda boshoqli donli o’simliklarda boshoqlanish, ro’vakli donli o’simliklarda ro’vaklanish davri deyiladi.
Gullash-Ko’pchilik donli o’simliklarda boshoq yoki ro’vak paydo bo’lgandan keyin tez orada gullash boshlanadi. Poyada boshoq hosil bo’lgandan so’ng 2-3 kun o’tgach tez orada gullash boshlanadi. Javdar esa boshoqlangandan 10-12 kun o’tgach gullaydi. Arpa esa gullash boshlanishidan oldin ya’ni boshoq barg qinining ichida turgan vaqtda gullash boshlanadi. Gullash bo’yicha donli o’simliklar ikki guruhga: o’z-o’zidan changlanuvchi va chetdan changlanuvchi o’simliklarga bo’linadi. O’z-o’zidan changlanuvchi o’simliklarga bug’doy, arpa, suli, tariq, sholi va chetdan changlanuvchilarga javdar, makkajo’xori va jo’xori kiradi.
Pishish-Donning pishish muddati uch davrga bo’linadi.
1. Sut pishish davri boshoqlar gullagandan 8-10 kun keyin boshlanadi. Bu davrda o’simlik yashil bo’lib faqat uning ostki qismidagi barglar sarg’ayadi. Don shakllangan yashil rangda bo’lib u ezilganda sutsimon suyuqlik ajralib chiqadi. Donning namligi 50-51 % bo’ladi va organik moddalar tuplanishi davom etadi.
2. Mum pishish davrida donli ekinlarning poyalari butunlay sarg’ayadi. Bu davrda donnig namligi 25% ni tashkil qiladi. Dondagi oziq moddalar to’la tuplangan bo’ladi. Mum pishishi davrining o’tish muddati 10-12 kunga to’g’ri keladi. Bu davrda donni tirnoq bilan kesish mumkin.
3. To’la pishish davrida o’simlik tupining hamma qismlari sarg’ayadi, doni qotadi, hajmi bir oz kichiklashadi, namligi 14-18 % (lalmi yerlarda esa 8-10 %) gacha kamayadi, bu davr 8-10 kun davom etadi. Shu davrda boshoqli donli o’simliklarning doni qurib to’kila boshlaydi. Shuning uchun bu davrning boshlarida boshoqli don ekinlarining hosili yig’ib olinadi.
Rivojlanish davrlarining o’tishi ekinlar turiga, naviga, yetishtirish sharoitiga qarab har xil bo’ladi.
5 - jadval
Don ekinlarini fenologik kuzatish
Ekin nomi
|
Ekish muddati
|
Fazalarning davomiyligi, kun
|
unib chiqish
|
tuplanish
|
naychalash
|
gullash
|
pishish
|
Bug’doy
|
|
|
|
|
|
|
Arpa
|
|
|
|
|
|
|
Suli
|
|
|
|
|
|
|
Javdar
|
|
|
|
|
|
|
Tritikale
|
|
|
|
|
|
|
Makkajo’xori
|
|
|
|
|
|
|
Oq jo’xori
|
|
|
|
|
|
|
Tariq
|
|
|
|
|
|
|
Topshiriq:
1. Oziqabop donli ekinlar, vakillarini bilish va ularning xususiyatlari xamda farqlarini yozib olish.
2. Donli yem - xashak o’simliklarini morfologik xususiyatlarini (ildiz, poya, barg, gul meva) o’rganish va rasmini chizish.
3. Donli ekinlari morfologik belgilarini o’rganish.
4. Talabalar ajratish taxtachasidagi g’alla ekinlarini donlarida po’stlilik, donning shakli, egatcha va popuklarning borligiga qarab g’alla ekinlarining turlarini aniqlaydilar va ularning belgilarini quyidagi jadvallarga yozib oladilar.
BLITS-SO’ROV savollari:
1. G’allasimon donli ekinlar vakillarini sanab bering?
2. Donli ekinlar nechta guruhga bo’linadi?
3. Haqiqiy don ekinlarini sanab bering?
4. Tariqsimon don ekinlarini sanab bering?
5. Haqiqiy va tariqsimon don ekinlarini bir-biridan farqini aytib bering?
6. G’allasimon don ekinlarini morfologik tuzilishini aytib bering?
7. G’allasimon don ekinlarini barg qini va barg yaprog’ini tutashgan joyida nimalari bo’ladi.
8. Donli ekilarning pishish fazasi necha davrga bo’linadi?
9. G’allasimon don ekinlarini rivojlanish fazalarini aytib bering?
10. G’allasimon don ekinlar orasida qaysilarida bahargi, kuzgi va duvarak shakillari bor?
3-амалий машғулот
Do'stlaringiz bilan baham: |
