Ozuqa turlari va ularning tasniflanishi

Donli ekinlarning birlamchi ildizlari.
1-bug’doy, 2-javdar, 3-suli, 4-arpa, 5-makkajo’xori, 6-tariq, 7-sholi


Poya va barg. Donli yem - xashak ekinlarining poyasi poxol poya bo’lib ichi g’ovak, parenxima to’qimalari bilan to’lgan. Poyasi bo’g’inlar bilan bo’g’in oraliqlariga bo’lingan. Nay o’rash davrining boshlanishida hamma bo’g’inlar yer yuzida o’rtacha 5 sm balanlikda tuplanadi. Poyaning o’sishi boshlanganda pasdagi birinchi bo’g’in oralig’i uzayadi, so’ngra navbatdagi bo’g’in oralig’i uzayadi va hokazo. Poya nay o’rash davrida tez o’sadi. Past bo’yli don ekinlarida sutkalik o’sish shu davrda o’rtacha 3-5 sm ga, makkajo’xori bilan oqjo’xorida 8-12 sm ga yetadi. Bu davrning oxirida ekinlar ekilgan navga xos balandlikka ega.
Donli ekinlar tuplanish davrida poyaning yer osti bo’g’inidan qo’shimcha poyalar o’sadi. Shu tufayli umumiy tuplanish (bir tup o’simlikdagi poya soni) va mahsuldor tuplanish (boshqa tup o’simlikdagi poya soni) aniqlanadi. Qo’shimcha poyalarning rivojlanishi asosiy poyadan kam farq qilsa ancha ortiq hosil yetishtirish mumkin.
Past bo’yli don ekinlarining bo’yi o’rtacha 0,5 - 1,0 m gacha, makkajo’xori bilan oq jo’xorining bo’yi 1-6 m (o’rtacha 2-3 m) bo’ladi.
Don ekinlarining har poya bo’g’inidan bitta barg o’sib chiqadi, bo’g’in soniga qarab rivojlangan barg sonini aniqlash mumkin. Barg sodda bo’lib quyidagi qismlardan iborat: barg novi, barg shapalog’i, tilcha va quloqchalari. Barg novi poyaga o’ralib o’sadi, barg shapalog’i poyadan ajralib turadi. Barg novining barg shapalog’iga o’tadigan joyida yupqa pardacha mavjud, bu-tilcha deyiladi. Tilchaning shakli va katta - kichikligi har xil. Bargda 2 ta quloqcha bo’ladi (bundan suli istisno). O’simlikning turiga qarab quloqchalarning katta - kichikligi har xil. O’suv davrida tilcha yog’ingarchilik suvlarini poya va barg novi orasiga o’tkazmaydi, quloqchalar esa bargni poyada mustahkam joylashuviga yordam beradi.
Gul va meva. Don ekinlarining guli ikki jinsli to’pgul (makkajo’xori istisno). Har bitta gul ikkita pastki va yuqori gulqobiqlaridan iborat. Pastki gulqobig’i qiltiq yoki qiltiqsimon uch hosil qilib, gul organlarini mahkam yopib turadi. Gul esa ikkita patsimon labcha va bir urug’ kurtakli tumshuqchadan iborat. Gullar rangsiz, mayda.
To’pgullar ikki xil bo’ladi:
1.Boshoq - arpa, javdar, tritikale.
2.Ro’vak - oq jo’xori, suli, tariq, sholi.
Don ekinlarining mevasi bir urug’li don bo’lib, meva va urug’ qobig’i, endosperm va murtakdan iborat. Doni qobiqli va qobiqsiz, tukli va tuksiz, shakli xar xil, rangi oq, qizil, sariq, qora, usti silliq va g’adir - budir bo’ladi. Ishlab chiqarishda don urug’ sifatida ishlatiladi.
G’alla ekinlari morfologik, biologik va xo’jalik belgilariga ko’ra ikki: birinchi va ikkinchi guruh g’alla ekinlariga bo’linadi.
Birinchi guruh g’alla ekinlariga bug’doy, arpa, suli, javdar kirsa; ikkinchi guruh g’alla ekinlariga makkajo’xori, jo’xori, sholi va tariq kiradi.