О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

 
Hozirgi 
kunda  bu  usul  mukammallashtirilmoqda.  Bu  usul  yо‘naltirilgan  mutatsiya  deb 
ataladi. 
3. 
Transformatsiya 
va 
transduksiya 
hodisasi.
 
Transformatsiya 
hodisasining ochilishi gen muhandisligi biotexnologiyasida yangi bir erani boshlab 
berdi.  Bu  hodisa  1928  yil  F.Griffit  tomonidan  kashf  etildi.  Transformatsiya 
jarayoniga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Ma’lum sharoitda bir organizm irsiy 
molekulasi  har  qanday  bо‘lagining  ikkinchi  organizm  irsiy  molekulasi  tarkibiga 
birikish  hodisasiga  transformatsiya  deb  ataladi.  Gen  muhandisligi  usuli  bilan 
organizmning irsiyatini о‘zgartirishda transformatsiya keng qо‘llaniladi. 
Griffit  transformatsiya  jarayonini  о‘z  tajribasida  quyidagicha  izohlaydi. 
Patogen  pnevmokok  bakteriyasi  (S  shtamm)  bilan  zararlantirilgan  sichqon  о‘ladi. 
Shu  bakteriyaning  patogen  bо‘lmagan  shtammi  (R  shtamm)  bilan  zararlantirilgan 
sichqon  va  qizdirish  yо‘li  bilan  о‘ldirilgan  bakteriyaning  patogen  shtammi  bilai 
zararlantirilgan sichqon tirik qoladi. О‘ldirilgai S shtammi tirik (R-shtammi) bilan 
aralashtirilib  sichqonga  yuborilganda  sichqon  о‘lgan.  Uning  qonida  S-shtammi 
topilgan.  Bundan  kо‘rinib  turibdiki,  о‘ldirilgan  S  shtammi  irsiy  molekulasidagi 
kasallik  chaqiruvchi  gen  tirik  R  shtammi  irsiyatiga  о‘tgan  va  uning  irsiyatini  S 
shtammga xos о‘zgartirgan, ya’ni transformatsiya qilgan. Transformatsiya hodisasi 
bakteriya va ularning faglar о‘rtasida sodir bо‘ladi. Maxsus tuzilishga ega bо‘lgan 
DNK  bо‘lagining  xromosoma  bilan  birikishi  va  undan  ajralib  chiqish  jarayoniga 
transduksiya deb ataladi. 
Transduksiya  AQSH  olimi  Lvov  tomonidan  1963  yilda  kashf  etilgan.  Bu 
kashfiyotga  qadap  bakteriya  hujayrasiga  faglar  (viruslarning  bakteriya 

---

96 
 
hujayrasidan kо‘madigan xili) kirganda ularning hujayrada kо‘payishi va oqibatda 
bakteriya  yorilib  о‘lishi  ma’lum  edi.  Fag  bilan  zararlangan  bakteriya  koloniyasi 
yо‘qoladi, ya’ni lizis bо‘ladi. Illy sababli bu jarayon faglarning litik reaksiyasi deb 
ataladi.  Ayni  paytda  fag  bilan  zapaplangan  bakteriya  hujayralarining  ayrimlari 
ofatdan  qutilib  qolishi  kuzatilgan.  Bunday  hujayra  ichiga  tushgan  fagning  irsiy 
molekulasi  bakteriya  xromosomasining  maxsus  nukleotidlari  izchilligini  kesib 
birikishi  natijasida  faol  holatdan  kо‘paya  olmaydigan,  ya’ni  bakteriyani  lizis  qila 
olmaydigan  nofaol  profag  holatiga  о‘tadi.  Buning  natijasida  bakteriya  hujayrasi 
ofatdan  qutiladi.  Ofatdan  qutilgan  bakteriya  lizogen  bakteriya,  bu  jarayon  esa 
lizogen reaksiyasi deb ataladi. Lizogen bakteriyadan spontan ravishda, ya’ni  о‘z-
о‘zidan yoki fizik-kimyoviy ta’sirlar natijasida fag  irsiy molekulasi ajralib chiqib 
muhitdagi  boshqa  bakteriyalarni  zararlantiradi  va  nihoyat,  ularni  о‘ldiradi  yoki 
ayrim hollarda bakteriya xromosomasi bilan birikib profag holatiga о‘tadi. 
Transduksiya  jarayonida  E.coli  bakteriya  xromosomasi  l
 
fag  irsiy 
molekulalari  о‘zaro  bog‘lanishi  yoki  rekombinatsiyalanishi  molekulyar  jihatdan 
quyidagicha kechadi. Shuni alohida ta’kidlab о‘tish joizki, l fag transduksiyasi har 
doim  bu  darajada  aniq  amalga  oshmaydi.  Profag  holatida  l  fag  bakteriya 
genomidan ayrim genlarni, hatto 3 ta struktura gen va promotordan iborat laktoza 
operonini  (operon-о‘zaro  bog‘liq  holatda  transkripsiyalanuvchi  va  regulyator 
element  vositasida  idora  qilinuvchi  genlar  izchilligi)  biriktirilgan  holda  ajralishi 
kuzatilgan.  Bunday  rekombinat  l  fag  bilan  YE.coli  ning  lac  shtammi,  (ya’ni 
laktozani  parchalovchi  geni  mutatsiya  natijasida  ishlamaydigan  shtammi) 
zararlantirilsa, transduksiya natijasida 1as shtamm lizogen lac shtammga aylanadi. 
Demak,  fag  lac  shtammdan  laktoza  parchalovchi-operonni  lac  shtammga 
transduksiya qiladi. 
Fag  irsiy  molekulasida  bakteriya  xromosomasini  nukleotidlar  ketma-
ketligini aniq tanib yopishqoq, uchlar hosil qilib qirquvchi integraza fermentining 
genlari  mavjud.  Ushbu  ferment  yordamida  fag  irsiy  molekulasi  bakteriya 
xromosomasiga  о‘rnashadi  va  DNK  ligaza  fermenti  yordamida  uning  tarkibiy 
qismi sifatida tо‘la birikadi.