О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

Plazmidlar,  restriktazalar.
  Bakteriya  va  tuban  eukariot  organizmlar 
hujayralarida  asosiy  xromosomadan  tashqari,  kichik  о‘lchamga  ega  bо‘lgan 
xalqasimon  yoki  chiziqsimon  strukturaga  ega  bо‘lgan  qо‘shimcha  xromosomalar 
mavjuddir,  bu  mini-xromosomalar  plazmidlar  deb  ataladi.  Plazmid  DNKasi  kо‘pi 
bilan  3-10  tagacha  genlarni  о‘zida  saqlaydi.  Bu  genlar,  asosan  antibiotik  yoki 
zaharli  toksinlarni  parchalovchi  fermentlarni  sinteziga  javobgardir.  Shu  tufayli 
plazmidlar bakteriya, achitqi va zamburug‘larning antibiotik va zaharli toksinlarga 
chidamliligini  ta’minlaydi.  Plazmidning  aktibiotik  parchalovchi  genlari  bir 
plazmiddan  ikkinchisiga  transpozonlar  bilan  birikkan  holatda  ham  kо‘chib  о‘ta 
oladi.  Bu  molekulyar  jarayon  kasal  chaqiruvchi  mikroblarniig  antibiotiklarga 
chidamliligini  nihoyatda  oshiradi.  Plazmidlar  о‘z
 
xususiyatiga  kо‘ra  ikkiga 
bо‘linadi.  Birinchisi  transpozon  yoki  bakteriofag  irsiy  molekulasi  kabi  hujayra 
asosiy  xromosomasining  maxsus  DNK  izchilligini  kesib,  rekombinatsiya  bо‘la 
oladigan  plazmidlar.  Bunday  rekombinatsiyalanuvchi  plazmidlar  transmissibl, 
ya’ni nasldan-naslga о‘tuvchi plazmidlar deb ataladi. Transmissibl plazmid asosiy 
xromosomaga 
birikkandan 
keyin 
о‘z  mustaqilligini  yо‘qotadi.  Asosiy 
xromosomada mustaqil ravishda о‘z-о‘zini replikatsiya qila olmaydi. Ayni paytda 
bunday  plazmidlarda  joylashgan  genlar  asosiy  xromosomada  о‘z  faoliyatini 
bajaradi.  Hujayra  bо‘linganda  rekombinatsiyalanuvchi  plazmid  genlari  asosiy 
xromosoma  genlari  birikkan  holda  nasldan-naslga  beriladi.  Ikkinchi  toifa 
plazmidlar  avtonom  holda  replikatsiyalanuvchi  plazmidlar  deb  ataladi.  Bunday 
plazmidlar asosiy xromosomaga birika olmaydi, asosiy xromosomalardan mustaqil 
ravishda о‘z-о‘zini replikatsiya yо‘li bilan о‘nlab va hatto yuzlab marta kо‘paytira 
oladi.  Avtonom  plazmidlar  bakteriya  yoki  zamburug‘  hujayralari  bо‘linganda  qiz 
hujayralar  orasida  tasodifiy  ravishda  taqsimlanadi.  Shu  bilan  birga  avtonom 
plazmid  bir  hujayradan  ikkinchisiga  hujayra  qobig‘i  va  membranasining 
teshiklaridan о‘ta oladi. 
Tabiatda  biror  mikroorganizm  hujayrasiga  tashqaridan  yot  genetik  material 
kirsa, u darhol hujayra nukleaza fermentlari orqali parchalab tashlanadi. 
DNK molekulasini mayda bо‘laklarga bо‘luvchi fermentlar endonukleazalar 
yoki  restriktazalar  deb  ataladi.  Har  bir  restrikaza  tо‘rt  yoki  kо‘proq  maxsus 
nukleotid  juftlarini  tanib  olib  bog‘lanadi  va  DNK  molekulasini  kesadi.  Ayrim 
restriktazalar  DNK  qо‘sh  zanjirini  qaychi  singari  shartta  ikki  bо‘lakka  bо‘ladi. 
Bunday  restriktazalarga  Alu  I,  Dra  I,  Naye  III,  Hra  I,  YesoR  V,  Hpa  I,  EcoR  V, 
Hinc II, Pvu II, Rsa I, Sca I, Sma I va boshqalarini misol qilib keltirish mumkin. 
Shu  bilan  birga  qо‘sh  zanjir  DNK  molekulasini  "yopishqoq"  uchlar  hosil 
qilib kesuvchi restriktazalar ham mavjud (Aat II, Ass III, Ara I, Vam III, YesoRI, 
Hind  III  va  boshqalar).  Bu  rectriktazalar  funksiyasi  jihatdan  transpozazaga 
о‘xshashligi  kо‘rinib  turibdi.  Shuning  uchun  ham  bu  restriktazalar  hosil  qilgan 

---

98 
 
"yopishqoq"  uchlardan  foydalanib,  har  xil  DNK  bо‘laklarini  bir-biriga  bog‘lash 
osonlashadi.  Ana  shu  xususiyati  tufayli  bu  xil  restriktazalar  gen  muhandisligida 
keng qо‘llaniladi. Hozirgi kungacha 500 dan ortiq xilma-xil restriktazalar tozalanib 
olingan va о‘rganilgan. 
Odatda,  mikroorganizm  irsiy  moddasining  xromosomasi  bir  nechta  million 
nukleotid juftlari iborat. О‘simlik yoki hayvon genomi bir necha yuz milliondan to 
1
 
milliardgacha nukleotid juftlari izchilligidan tuzilgan. Bunday buyuk molekulani 
yuqorida  qayd  qilingan  xilma-xil  restriksion  endonukleazalardan  foydalanib 
kо‘plab bо‘laklarga bо‘lish mumkin. Endonukleaza ishtirokida parchalangan DNK 
bо‘laklari  elektroforez  moslamasida  maxsus  molekulyar  "elak"  teshiklaridan 
yuqori  kuchlanishli  elektr  maydoni  ta’sirida  molekulaning  zaryadi  va  о‘lchamiga 
binoan  ajratiladi.  DNK  bо‘lagi  maxsus  bо‘yoq  bilan  bо‘yash  natijasida 
ultrabinafsha  nurlari  yordamida  oddiy  kо‘z  bilan  kо‘riladi.  DNKning  mayda 
bо‘laklari elektr maydonida gel kovaklaridan yirik bо‘laklarga nisbatan tez harakat 
qilgani uchun ularning startdan bosib о‘tgan masofasini о‘lchab, DNK bо‘lagining 
katta-kichikligi  aniqlanadi.  Elektroforez  moslamasida  bir-biridan  faqat  bir 
nukleotid  kam  yoki  kо‘pligi  bilan  farqlanuvchi  DNK  bо‘lagini  ajratish  mumkin. 
Restriksion  endonukleaza  fermentlarining  ochilishi  va  elektroforez  moslamasida 
DNK  bо‘laklarini  о‘ta  aniqlik  bilan  bir-biridan  ajratishning  takomillashuvi  gigant 
DNK molekulasidan istalgan DNK bо‘lagini ajratib olish imkonini beradi.