О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

4.  Transpozonlar,  plazmidlar,  restriktazalar  haqida  tushuncha.
 
Transpozonlar. 
Kо‘chib  yuruvchi  genetik  elementlar  –  transpozonlarni  о‘simlik 
organizmida  AQSH  olimasi  Barbara  Mak  Klinton,  mikroorganizmlarda  AQSH 
olimi  Ahmad  Buxoriy  va
  h
asharotlarda  Rossiya  olimi  Georgiy  Georgiyev  kashf 
etgan.  Kо‘chib  yuruvchi genetik  elementlar  ayni  vaqtda  transpozitsion  elementlar 
yoki  transpozonlar  deb  ham  ataladi.  Transpozonlar  xilma-xil  strukturaga  ega 
bо‘lsalar-da, barcha transpozon molekulalarining ikki chetida maxsus nukleotidlar 
izchilligi,  markaziy  qismda  esa  DNK  molekulasining  belgilangan  joyida 
"yopishqoq"  uchlar  hosil  qilib  notekis  kesuvchi  transpozaza  fermentini  sintez 
qiluvchi  gen  mavjuddir.  Transpozaza  fermenti  hujayradagi  DNK  molekulasini 
"yopishqoq" uchlar qilib kesadi va ayni paytda transpozon uchlariga qovushtiradi. 
Hosil  bо‘lgan  xromosoma  DNKsi  va  transpozon  DNKsidan  iborat  qovushma 
hujayra  DNK  bо‘laklarini  bog‘lovchi  ferment  ligaza  ta’sirida  о‘zaro  bog‘lanadi. 
Transpozonlarning  hujayra  DNKsiga  integratsiyasi  quyidagicha  amalga  oshadi. 

---

97 
 
Transpozonlar  xromosomada  о‘z  о‘rnini  о‘zgartirganda  irsiyat  ham  о‘zgaradi. 
Odatda  yashash  muhiti  keskin  о‘zgarganda  transpozonlarning  kо‘chib  yurishi 
ortadi. 
Shu  sababdan  kо‘chib  yuruvchi  genetik  elementlar  ishtirokida  gen 
muhandisligiga asoslangan kо‘pgina biotexnologik jarayonlar yaratilgan.