О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

Kislorod
 
—
  Mikroorganizmlarning  kislorodga  bо‘lgan  muhtojligi  ham  xar 
xil  bо‘ladi.  Bu  hodisani birinchilardan  bо‘lib,  fransuz olimi  Lui  Paster  aniqlagan. 
Uning  ta’kidlashicha,  ba’zi  bir  mikroorganizmlar  kislorodga  doimiy  ravishda 
muhtojlik  sezsa,  ba’zi-birlari  butunlay  kislorodsiz  muhitda  yashaydilar.  О‘sishi, 
rivojlanishi,  kо‘payishi  kislorodga  bog‘liq  bо‘lgan  mikroorganizmlar  aerob, 
kislorodsiz  muhitda  yashaydiganlari  esa  anaerob  mikroorganizmlar  deb  ataladi. 
Ammo, ba’zi bir mikroorganizmlar rivojlanishi uchun kislorodni bor yoki yо‘qligi 
unchalik  ta’sir  kо‘rsatmaydi.  Umuman  olganda,  mikroorganizmlar  kislorodga 
bо‘lgan talabiga qarab 4 guruhga bо‘linadi:  

 
obligat (haqiqiy) aeroblar;  

 
haqiqiy anaeroblar;  

 
fakultativ (shart bо‘lmagan) anaeroblar;  

 
mikroaerofillar.  
Obligat aeroblar faqat moddalarni kislorod yordamida oksidlanishi natijasida 
olinadigan  energiya  hisobida  rivojlanadilar.  Shuning  uchun  ham  ularni  hayoti 
kislorod bilan bog‘liq. Obligat anaeroblar, oksidlanish reaksiyalarida vodorodning 
akseptori  sifatida  nitratlar,  sulfatlar  yoki  boshqa  oksidlangan  moddalardan 
foydalanadilar.  Fakultativ  anaeroblar  yashashi  uchun  kislorodni  bо‘lishi  yoki 
bо‘lmasligi  unchalik  katta  rol  о‘ynamaydi.  Mikroaerofillar,  juda  oz  miqdorda 
kislorod saqlagan muhitda rivojlanadilar.  

---

42 
 
Tabiiy 
sharoitlarda, 
shu 
jumladan 
oziq-ovqat 
mahsulotlarida, 
mikroorganizmlarning  turli  vakillari  birgalikda  rivojlanadilar.  Ular  orasida  qaror 
topgan o’zaro taosir va munosabat turlicha bo’ladi. Ayrim hollarda ikki yoki undan 
ortiq mikroorganizm turlarining birgalikda hayot kechirishi o’zaro foydali bo’lishi 
va,  hatto,  birgalikda  ular  yakka  holda  hayot  kechirganlaridan  yaxshiroq  hayot 
kechirishlari mumkin. Bunday o’zaro taosir simbioz deyiladi. Simbiontlar orasida 
mikroorganizmlar hayot faoliyati mahsulotlarining o’zaro almashtirib o’zlashtirishi 
ham  kuzatiladi.  Simbiozga  misol  qilib  sutachitqi  bakteriyalari  va  achitqi 
zamburug’larining  birgalikda  rivojlanishlarini  keltirish  mumkin.  Sutachitqi 
bakteriyalari  sut  kislota  sintez  qilib  achitqi  zamburug’lari  uchun  qulay  sharoit 
yaratadilar.  Achitqi  zamburug’i  hayot  faoliyatining  ayrim  mahsulotlari  (masalan, 
vitaminlar)  sutachitqi  bakteriyalari  tomonidan  o’zlashtiriladi.  Bundan  tashqari, 
achitqi  zamburug’lari  kislotani  o’zlashtirib  muhit  kislotaligini  tushiradilar  va 
sutachitqi  bakteriyalari  rivojlanishi  uchun  qulay  sharoit  tug’diradilar.  Bu 
mikroorganizmlarning simbiotik rivojlanishi ayrim sutachitqili mahsulotlar (qimiz, 
kefir) ishlab chiqarishda qo’llaniladi. 
Birgalikda  rivojlanishi  o’zaro  foyda  ham  zarar  ham  keltirmasa,  bunga 
kommensalizm  deyiladi.  Bunga  odam  organizmining  normal  mikroflorasi  misol 
bo’ladi. 
Birgalikda  rivojlanish  bitta  organizmga  foyda  keltirib,  ikkinchisiga  keltirsa 
bunga  parazitizm  deyiladi.  Parazitlar  bo’lib  odam,  hayvon,  o’simliklarning 
kasalligini  qo’zg’atuvchi  mikroorganizmlar,  tirik  bakteriya  hisobida  yashovchi  va 
uni yemirovchi bakteriofaglar hisoblanadi. 
Mikroorganizmlar orasida keng tarqalgan o’zaro taosir turlaridan bir mikrob 
hayot faoliyati natijasining ikkinchi mikrob hayot rivojlanishi uchun qulay sharoit 
yaratishini  misol  qilib  keltirsa  bo’ladi.  Bunda  birinchi  mikrob  ikkinchi  mikrob 
hayot  faoliyati  natijasida  hosil  bo’lgan  mahsulot  bilan  ozuqlanadi  va  unga  zarar 
yetkazmaydi.  Bunday  o’zaro  taosir  metabioz  deyiladi.  Masalan,  oqsillarni  oddiy 
birikmalargacha  parchalovchi  mikroorganizm  bu  qobilyatga  ega  bo’lmagan 
mikroorganizm  uchun  qulay  azot  manbai  yaratadi.  Turli  mikroorganizmlarning 
birgalikda  yashashi  bir  moddaning  navbat  bilan  boshqa  moddaga  aylantirishga 
asoslangan. 
Masalan, 
achitqi 
zamburug’lari 
qandlarni 
etil 
spirtigacha 
parchalaydilar.  Etil  spirtini  esa  sirka  achitqi  zamburug’lari  sirka  kislotasigacha 
oksidlaydilar. Sirka kislota esa o’z navbatida mog’orlar tomonidan o’zlashtiriladi. 
Mikroorganizmlar  orasida  antagonistik  o’zaro  taosir  ham  tarqalgan.  Bu 
usulda  bir  mikrob  turi  ikkinchisining  rivojlanishini  to’xtatib  qoyishi  va,  hatto, 
o’limigacha olib kelishi mumkin.