|
Fizik omillar.
Namlik — mikroorganizmlar hujayrasida bir murakkab,
makromoddalar parchalansa, boshqa bittasi kichik molekulalardan paydo bо‘ladi.
Har ikkala jarayon ham kо‘plab biokimyoviy jarayonlar natijasida amalga
oshiriladi. Bu jarayonlarning barchasi faqatgina suvli muhitda amalga oshadi,
xolos. Suvsiz muhitda oziq moddalari hujayra ichiga kiraolmasliklari sababli
oziqlanish tо‘xtaydi. Mikroorganizmlarni suvsizlikka chidamliligi ham turli xil
bо‘ladi. Quritilgan holda mikroorganizmlar faoliyat kо‘rsata olmaydilar, chunki
suvsizlikda barcha kimyoviy jarayonlar, ya’ni metabolizm sekinlashadi va
tо‘xtaydi, oqibatda hayotiy zarur jarayonlar tо‘xtab anabioz boshlanadi. Bunday
hujayralar namlanganda yoki suvli sharoitga о‘tkazilganda yana hayot boshlanadi,
biokimyoviy jarayonlar tiklanib, metabolizm boshlanadi. Mikroorganizmlarni
40
suvsiz sharoitga о‘tkazish usuli, ularni va ular asosida tayyorlangan
biopreparatlarni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi.
Osmotik bosim - Mikroorganizmlarni hayoti uchun katta ahamiyatga molik
omil muhitni bosimi bо‘lib, u muhitda erigan moddalar miqdori bilan о‘lchanadi.
Agar oziqa muhitida erigan moddalarni miqdori baland bо‘lsa, osmotik bosim
oshadi, ba’zida hujayra ichidagi suv tashqariga chiqa boshlaydi, hujayra
suvsizlanadi, tashqi muhit bilan almashinuv jarayonlari buziladi, oqibatda
plazmoliz boshlanadi va hujayra nobud bо‘ladi. Kо‘pgina bakteriyalar, hujayra
devorining о‘ziga xosligi va sitoplazmatik membranalarini boshqaruv funksiyalari
tufayli tuzlar miqdoriga unchalik e’tibor bermaydilar, hatto 0,5-3,0% - li tuzli
eritmalarda ham yashayveradilar. Ba’zi bir bakteriyalar yuqori osmotik bosimda
ham mо‘tadil ravishda rivojlanib kо‘payadilar. Osh tuzining tо‘yingan eritmasida
rivojlanadigan bakteriyalar ham ma’lum. Bunday mikroorganizmlar osmofillar deb
ataladi.
Gidrostatik bosim - Hamma mikroorganizmlar ham gidrostatik bosimga bir
xil chidamli emas. 100-140 MPa bosimga hamda chuqur vakuumga ham chidamli
mikroorganizmlar ma’lum. Ammo kо‘pchilik mikroorganizmlar ham tabiiy ham
laboratoriya sharoitlarida mi’tadil sharoitda, ya’ni oddiy atmosfera bosimida
yashab, о‘sib, rivojlanadilar.
Harorat - Mikroorganizmlarni tashqi muhit haroratiga chidamliligi katta
ahamiyatga ega. ×unki, harorat nafaqat, mikroorganizmlarni о‘sish tezligini, balki
ularni yashash imkoniyatlarini ham belgilaydi. Har bir mikroorganizm о‘zining
ma’lum о‘sish haroratiga ega. Mikroorganizmlar о‘sish va rivojlanishning
haroratga bog‘liqligiga qarab, uch guruhga bо‘linadilar:
psixrofillar;
mezofillar;
termofillar.
Psixrofil
mikroorganizmlarni
mi’tadil
о‘sish
harorati
15-200S,
mezofillarniki 25-270S, termofillarniki esa 500S dan oshmaydi. Haroratni
mikroorganizmlarga nisbatan о‘ldirish imkoniyatiga asoslanib, pasterizatsiya va
sterillash jarayonlari ixtiro qilingan. Pasterizatsiya (fransuz olimi Lui Paster nomi
bilan bog‘liq) mikroorganizmlar saqlovchi suyuqliklarni 60-700S da bir necha
daqiqa qizdirishga bag‘ishlangan bо‘lib, natijada vegetativ hujayralar nobud
bо‘lsada, sporalar tirik holda saqlanib qoladi. Sterilizatsiyada esa butun tirik
mikroorganizmlarni vegetativ hujayralari va sporalari nobud bо‘ladi. Sterilizatsiya
yuqoriroq haroratda va har xil bosimda olib boriladi, u haqda ushbu kitobning
“Oziqa muhitini tayyorlash va sterilizatsiya qilish” bо‘limida batafsilroq tо‘xtalib
о‘tilgan. Past harorat ham mikroorganizmlar hayotiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi.
Kо‘pchilik hollarda past harorat bakteriostatik samara kо‘rsatib, bakteriyalar
о‘sishi, rivojlanishi va kо‘payishini tо‘xtatib qо‘yadi.
Yorug‘lik - Mikrorganizmlarni rivojlanishiga quyosh yorug‘ligi va boshqa
nurli energiya shakllari о‘ziga xos ta’sir kо‘rsatadi. Quyosh yorug‘ligi (tо‘lqin
uzunligi 300-1000 nm) faqat ma’lum bir guruh mikroorganizmlar uchungina ijobiy
ta’sir kо‘rsatadi. Bu guruhga, xlorofill saqlovchi bakteriyalar kirib, ular yorug‘lik
41
energiyasidan fotosintez uchun foydalanadilar. Barcha boshqa bakteriyalar
qorong‘uda yaxshi rivojlanadilar. Mikroorganizmlarga, kо‘rinmas, qisqa tо‘lqinli
ultra binafsha nurlar (tо‘lqin uzunligi 10-300 nm) eng katta ta’sir kо‘rsatadilar.
Ularni ta’siri ildiruvchi, yoki mutagenli, ya’ni irsiyatni о‘zgartiruvchi holatda
bо‘lishi mumkin. Ionlashtiruvchi radiatsiya (tо‘lqin uzunligi 10 nm dan kichik)
ham ultra binafsha nurlari kabi yoki о‘ldiruvchi, yoki mutagen ta’sir etadi. Ammo,
tabiatda yuqori meyorli ultra binafsha yoki ionlashtiruvchi radiatsiya nurlariga
chidamli bakteriyalar ham kо‘plab uchraydi. Ulardan ba’zilari atom reaktorlaridan
ajratilganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
