О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

2.  Bakteriyalardan  olinadigan  entomopatogen  preparatlar.
  Sanoatda 
ishlab
 
chiqariladigan  hamma  mikrobli  patogen  preparatlar  ichida  bakteriyali 
preparatlar eng kо‘p ishlatiladigan va keng tarqalgan preparatlar hisoblanadi. Ular 
о‘zlarining  zararli  hasharotlarga  nisbatan  yuqori  darajadagi  virulentligi,  tevarak-
atrofdagi  fauna  va  flora  uchun  umuman  bezararligi,  zararkunandalarga  nisbatan 
yetarli  darajada  yuqori  tezlikda  ta’sir  qila  olishi  bilan  ajralib  turadi.  Dunyo 
amaliyotida  zararli  hasharotlarga  qarshi  kurashda  160  dan  ortiq  entomopatogen 
bakterial preparatlardan foydalaniladi. 
Hamma  entomopatogen  bakteriyalardan  tо‘liqroq  о‘rganilgani  grammusbat 
bakteriya  Bac.thuringiensis  hisoblanadi.  Bu  bakteriya  hasharot  tanasiga  kirib, 
uning tanasida septitsimiya yuzaga keltiruvchi spora hosil qilish bilan bir qatorda, 
uning  asosida  tayyorlangan  preparatning  samaradorligini  oshiruvchi  bir  qator 
toksinli
 
birikmalar  hosil  qiladi.  Bu  bakteriyalarda  ishlab  chiqariluvchi  toksinli 
mahsulotlar orasida 4 xil komponent ajratiladi: 
a) b – ekzotoksin yoki S-fosfolipaza-о‘suvchi bakteriya hujayrasi mahsuloti, 
b)  v  –  ekzotoksin  yoki  issiqlikga  (termostabil)  chidamli  toksin.  Bu  toksin 
tarkibiga  bir  xil  mikdorda  adenin,  riboza  va  fosfor  kiradi.  Uning  ta’siri 
nukleotidaza  va  ATF  bilan  bо‘lgan  DNKga  bog‘liq  RNK-polimerazani  ishini 
tо‘xtatib,  RNK  sintez  bо‘lishini  tо‘xtatishga  olib  keladi.  Toksin  hasharotlarga 
bо‘lgan  keng  ta’sir  doirasi  bilan  xarakterlanadi,  ayniqsa,  uning  boshlang‘ich 
rivojlanish davrida. 

---

136 
 
v)  g  –  ekzotoksin.  Bu  hozirda  kam  о‘rganilgan  komponent  bо‘lib, 
identifikatsiya  qilinmagan  ferment.  Bu  toksinni  ta’sir  mexanizmi  tо‘liq 
isbotlanmagan. 
g)  d  -  endotoksin  yoki  parasporali  kristall  endotoksin.  Ularning  о‘lchami 
0,5x1,3  dan  1,0x3,5  mkm  gacha  о‘zgarishi  mumkin.  Ular  organik  eritmalarda 
erimaydi.  Kristallar  100°Sgacha  qizdirilganda  30-40  min.dan  keyin  parchalanadi 
va о‘zlarining toksinli ta’sirini yо‘qotadi. Kristallar kimyoviy tarkibi uglerod, azot, 
vodorod,  kislorod,  oltingugurt  kabi  moddalardan  tashqari  yana  19  ta  elementdan 
iborat.  Binobarin,  yetarli  miqdorda  kalsiy,  magniy,  kremniy,  temir,  oz  miqdorda 
nikel,  titan,  rux,  alyuminiy,  xrom,  mis,  marganets  ham  mavjud  bо‘lib,  fosfor 
deyarli  yо‘q.  Kristallning  tarkibiy  yaxlitlash  oqsillarning  kremniy  bilan 
bog‘langanligi orqali ta’minlanadi. 
Hozirgi vaqtda d – endotoksinning 12 serotiplari va 15 varianti aniqlangan. 
Ulardan entomopatogei bakterial preparatlar ishlab chiqarishda amaliy ahamiyatga 
ega bо‘lganlari quyidagi 5 varianti hisoblanadi: 1 serotip- thuringiensis ga taalluqli 
turingiyenzis  yoki  berliner,  2-israelensis,  3-serotipga  taalluqli  alesti,  4-serotipga 
taalluqli dendrolimus, 5-serotip- galleriae. 
Ma’lumki,  Bac.thuringiensis  guruhidagi  bakteriyalar  130  xildan  ortiq 
mevali, poliz, dala ekinlari, uzum va о‘rmon zararkunandalariga ontagonistik ta’sir 
о‘tkazadilar.  Bu  guruhga  mansub  bakteriyalardan  tayyorlangan  preparatlar  eng 
kо‘p barg kemiruvchilarga qarshi kо‘llanilganda yaxshi samara beradi.