О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

3.  Genlar  bibliotekasini  yaratish  va  individual  genlarni  ajratish 
texnologiyasi.
  Xо‘jalik  ahamiyati  qimmatli  bо‘lgan  genlarni  ajratish  uchun  gen 
bibliotekasi  tuziladi.  Xromosoma  DNKsi  asosida  gen  bibliotekasini  tuzish 
quyidagicha  amalga  oshiriladi.  DNK  va  vektor  molekulalari  restriktaza  fermenti 
yordamida  qirqiladi  va  ma’lum  sharoitda  reassotsiatsiya  qilinadi.  Nukleotidlar 
orasida  ulanmay  qolgan  bо‘shliq  DNK-ligaza  fermenti  yordamida  о‘zaro 
biriktiriladi.  Olingan  rekombinant  DNK  bakteriya  hujayrasiga  transformatsiya 
qilinadi.  Xromosoma  DNKsida  mavjud  genlarni  tо‘la  klonlash  uchun  DNK 
о‘lchamiga  va  olingan  klonlarni  soniga  e’tibor  berish  kerak.  Bu  kо‘rsatgich 
quyidagi formula yordamida hisoblanadi. 
 
      1n (1-r) 
N= --------------------- 
     1n (1-x/u) 
 
bunda  x-klonlanayotgan  DNK  о‘lchami,  u-gaploid  genomning  о‘lchami  va 
r=0,99 ga teng bо‘lsa 99%
 
xromosoma DNKsining unikal qismi klonlanadi. 
Genlarni  klonlashda  kо‘pincha  kDNK  bibliotekasini  tuzish  maqsadga 
muvofiqdir.  Bu  holda  maxsus  poli  (Y)  va  oligo  (dT)  kolonkalari  yordamida 
uchlarida poli (A) nukleotidlar ketma-ketligini saqlovchi iRNK tRNK va rRNKdan 
ajratib  olinadi.  Olingan  iRNK  molekulasi  oligo  (dT)  nukleotidlari  bilan 
aralashtirilib reassotsiatsiya qilinadi. Bunda iRNK molekulasining poli (A) uchida 
dA-dT qо‘sh zanjirli segment hosil bо‘ladi. Ushbu ikki zanjirli segmentning oligo 
(dT)  uchi  kDNK  sintezini  amalga  oshiruvchi  revertaza  fermenti  uchun  praymer 
(kDNK sintezining boshlanish nuqtasi) vazifasini о‘taydi.  
Sintez  qilingan  kDNK  molekulasi  qisqa  uchli  ikki  zanjirli  struktura  bilan 
tugallanadi.  kDNK  sintezida  matritsa  vazifasini  о‘tagan  iRNK  molekulasi  NaON 
bilan  parchalanadi,  natijada  qisqa  ikki  zanjirli  va  tо‘liq  iRNK  molekulasiga 
komplementar  bо‘lgan  bir  zanjirli  kDNK  molekulasi  xosil  bо‘ladi.  Xosil  bо‘lgan 
qisqa  ikki  zanjirli  struktura  kDNKning  ikkinchi  zanjirini  sintez  qilishda  praymer 
vazifasini  о‘taydi.  DNK-polimeraza  1  fermenti  yordamida  kDNKning  ikkinchi 
zanjiri  sintez  qilinadi.  Hosil  bо‘lgan  kDNKning  bir  zanjirli  qismi  SI-nukleaza 
fermenti  yordamida  parchalanadi  va  ikki  zanjirli  kDNK  molekulasi  hosil  bо‘ladi. 
Shu yо‘sinda hosil bо‘lgan kDNK molekulasi vektor molekulalarga ulangan holda 
klonlanadi. 

---

101 
 
Har  ikki  usul  bilan  yaratilgan  genom  bibliotekasidan  individual  genlarni 
ajratib olish quyidagicha amalga oshiriladi: 
- rekombinant plazmid denaturatsiya qilinadi (100°S haroratda 5 min., 0,2 N 
NaON  eritmasida  15  min.)  bir  zanjirli  DNK  molekulasi  stabil  qо‘zg‘almaydigan 
holatda turishi uchun nitrotsellyuloza filtriga biriktiriladi.  
-  olingan  filtr  [
-32
P]  ATF  nukleotidi  bilan  nishonlangan  iRNK  molekulasi 
bilan gibridizatsiya qilinadi.  
-  molekulyar  gibridizatsiya  jarayonida  filtrga  birikkan  rekombinant  DNK 
molekulasiga 
komplementarlik 
qonuniyati 
asosida 
nishonlangan 
iRNK 
molekulalari birikadi. 
Hosil  bо‘lgan  gibrid  DNK  molekulasi  denaturatsiya  qilinib  nishonlangan 
iRNK molekulasi elyusiya yordamida ajratib olinadi. 
Olingan  iRNK  molekulasi  hujayrasiz  oqsil  sintez  qilish  tizimida  tekshirib 
kо‘riladi.  Hosil  bо‘lgan  oqsil  molekulasining  identifikatsiya  qilish  yо‘li  bilan 
individual genlarni ajratib olish amalga oshiriladi.