O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 301 - 
маънавияти ва мафкураси, номловчиларнинг дунѐқараши 
акс этган бўлади. 
Собиқ Иттифоқ парчалангач мустақилликни қўлга 
киритган давлатлар қаторида бўлган Тожикистон 
Республикасида ҳам географик объектларнинг номлари 
соҳасидаги муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга 
солиш мақсадида бир неча қонун ва қарорлар қабул 
қилинган бўлиб, бу қарор асосан қадимдан тожик халқи 
билан қон-қардош бўлиб кетган ўзбек халқи яшайдиган 
жой номларини ўзгартиришга қаратилгандек кўринади. 
Чунки ўзбекча Қипчок, Қарапчи, Парчажуз, Қатаған, 
Найман, 
Ўроқли, 
Сулоқли, 
Уяс, 
Увоқ 
каби 
этнотопонимлар, Ўзбекқишлоқ, Янгиқўрғон, Жарқўрғон, 
Жарқўтон, Кенгкўл, Қўрғонтепа каби топонимларнинг 
ҳаммаси Зарзамин, Ҳаѐти Нав, Ориѐн, Истиқлол, Ваҳдат 
каби номланди. Бу ҳолатни, албатта, ҳеч бир нарса билан 
изоҳлаб ѐки оқлаб бўлмайди.
Хўжанд шаҳри. Ҳар бир шаҳарнинг ўзига хос 
тарихи, киѐфаси ва қисмати бор. Ер юзидаги кўплаб 
шаҳарлар номи дунѐда маълум ва машҳур, баъзиларини 
кўпчилик билмаслиги мумкин. Illy жиҳатдан шаҳарлар 
одамга ўхшайди, дунѐга келади, машҳурлик чўққисига 
чиқади, вақти келиб йўқ бўлиб кетиши ҳам мумкин. Шуни 
ҳам таъкидлаш жоизки, ҳар қандай шаҳарнинг шон-
шуҳрати, биринчи иавбатда унинг сиѐсий, иқтисодий ва 
маданий ҳаѐтда тутган ўрни билан белгиланади.
Хўжанд шаҳри ҳам ана шундай ўзига хос қиѐфага, 
минг йиллик ўтмишга эга шаҳар. Мутахассисларнинг 
ѐзишича, шаҳар сўзи қадимий санскритча - ―подшоҳ 
қароргоҳи‖ маъносини англатади. Сўғдий кат (канд, кент), 
форсий пойтахт сўзлари билан маънодош. Қадимги Буюк 
ипак йўли чорраҳасида жойлашган ҳозирги Хўжанд 
шаҳри, муҳим стратегик аҳамиятга эга бир қалъа 
сифатида илк ўрта асрларда пайдо бўлган ва дастлаб 
Хўжанд деб номланган. Хўжанд шаҳри вилоятнинг 
маъмурий, иқтисодий ва маданий маркази. Майдони 1,8 
минг км.кв. Аҳолиси 185,0 минг киши (1.01.2020 й). 
Шаҳар таркибида 35 та маҳалла фуқаролар йиғини 
мавжуд. Хўжанд шаҳри Сирдарѐнинг ѐнида, Қайрақум 
денгизининг қуйи қисмида жойлашган. Ҳозирги кунда 
Хўжанд 
Ўрта 
Осиѐдаги 
қадимий 
ва 
навқирон 
шаҳарлардан бири ҳисобланади. Эрамизгача бўлган VII-
VI аcрларда Хўжанд шаҳри Александр Македонский 
томонидан босиб олинади. Аввал харобага айлантирган 
шаҳарни Македонский қайтадан қуради ва Александр 
Эсҳата деб номлайди. Буюк ипак йўлида жойлашган 
Хўжанд шаҳри, Самарқанд ва Фарғона водийсини 
боғлашда муҳим рол ўйнаган. VIII асрда Хўжанд араблар 
томонидан забт этилади. XIII aсрда хўжандликлар Темур 
Малик бошчилигида Чингизхон қўшинларига қарши 
мардонавор кураш олиб борадилар. Чингизхон қўшинлари 
Хўжандни осонликча қўлга киритолмасликларига кўзи 
етгач, ҳийла-найранг йўли билан Темур Малик қўшинини 
енгади. 
Темур Малик матонати, мўғулларга қарши 
жангдаги жасорати ҳозиргача тилларда достон бўлмоқда. 
Минг йиллик тарихда бўлганидек Хўжанд шаҳри Ўрта 
Осиѐни ўзаро боғлашда муҳим роль ўйнайди. Араб 
истилоси натижасида, яъни VIII асрнинг иккинчи яримида 
қадимги шаҳар вайрон этилади. Кейинчалик шаҳар хабти 
Калиятепадан 6 км. шимоли-ғарбда жойлашган ҳозирги 
ўрдага кўчади. Ёзма манбаларда илк бор ислом дунѐси 
географ олимлари Ибн Хавкал, Муқаддасий, Ёқут 
Ҳамавий асарларида вилоятдаги шаҳар деб тилга олинган. 
IX-X асрларда Сомонийлар, ХI-XIII асрда Қорахонийлар, 
XIV-XV асрларда Темурийлар давлати, кейинчалик 
Бухоро амирлиги таркибига киритилган. Шаҳар бир неча 
марта инқирозга учраб, қайта тикланган. Амир Темур ва 
Темурийлар даврида яна ҳам ободонлашиб, савдо-сотиқ 
ва стратегик аҳамиятни касб эта бошлаган. XIX асрнинг 
60-йилларида, яъни Россия истилоси арафасида Хўжанд 
(Ўрда) 100 гектарга яқин майдонни эгаллаган, икки қатор 
мудофаа 
деворларига 
эга, 
Бухоро 
амирлиги 
тасаруффидаги Хўжанд ҳокимининг маъмурий маркази, 
ҳарбийлашган 
қалъа-шаҳар 
ҳисобланган. 
Россия 
истилосидан кейин, Туркистон генерал губернаторлигига 
қўшиб олинган Хўжанд шаҳри янги ташкил топган 
Хўжанд уездининг марказига айланган.