O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

- Мавзуга оид адабиѐтларнинг таҳлили (Litera-
ture review).
Ўзбек давлатчилиги тарихида ҳам давлат, 
маъмурий идора ва бошқарув тизими доирасида маълум 
бир ишлар амалга оширилган. Отолиқ, атобек[2], отака[3] 
каби мансаблар ―ота‖ сўзидан олинган бўлиб, иноқ 
бошлиқ тўпага бирлашган уруғ бошлиғи эди. Хива хони 
Абулғозихон (1644-1663) ўз ѐнида ўтириш учун тўрт 
оталиққа жой берган. Улар хонлик бошқарувида ҳам 
асосий рол ўйнаган[4]. Хусусан, Арангхоннинг (1688-
1690) Одина Муҳаммад исмли ―атобеги‖ ҳақида маълу-
мотлар сақланиб қолган[5]. Мавжуд маълумотларда 
келтирилишича, оталиқ унвони Хоразмда биринчи марта 
Абулғози асарларида унинг отаси Арабмуҳаммад (1602-
1621) хонлик қилган даврдаги воқеаларни ѐзишда 
учрайди[6].
Мазкур мансабга тайинлашда хоннинг махсус 
ѐрлиғи билан бирга мансабдорга олтин пичоқ, кимхоб 
тўн, пуллар берилган[7]. Оталиқ камарига қилич ва пичоқ 
тақиб юрган ва бу обрў саналган. Ҳаттоки, яхши ва содиқ 
хизматлари учун, қулларга ҳам пичоқ тақиб юришига 
рухсат берилган[8].
Оталиқ мансаби қўшни Бухоро ва Қўқон хонлик-
ларида ҳам таъсис этилган бўлиб, юқори мавқега эга 
эди[9]. Жумладан, Исҳоқхон Ибрат ―Фарғона тарихи‖ 
асарида ―... ѐши хондан катта бўлиб, хизмат бирла вазир-
O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2021, [1/6/2]
ISSN 2181-7324 
 
TARIX 
http://science.nuu.uz/uzmu.php 
Social sciences 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
TARIX 
1/6/2 2021 
- 25 -
ликка етса, атолиқ амали берулар экан. Ёрлиқда муҳрни 
хонни муҳри билан баробар экан, билофарқ ноибдек‖, деб 
маълумот берилган[10].
Хива хонлигидаги оталиқ унвони фақат ўзбеклар-
гагина эмас, бошқа уруғ вакилларига ҳам берилган. 
Чунончи, 1282/1871-1872 йили хон томонидан турли 
туркман уруғларидан бўлган олти киши оталиқ унвонига 
тайинланган[11]. 1873 йили қароқалпоқлардан ҳам тўрт 
кишига шундай оталиқ унвони берилган[12].
Хонликдаги бошқа лавозимлар каби оталиқ манса-
бидагиларнинг ҳам муқаррар вазифаси белгилаб қўйил-
маган. Хусусан, Абулғозихоннинг ―Шажараи турк‖ 
асарида Ёдгор исмли оталиқ бош қилиб душманга қарши 
юборилганлиги, Ҳўжамберди оталиқ ва Давлат оталиқ-
ларнинг ҳам душман ҳимояси учун жўнатилган-лиги 
ҳақидаги маълумотлар учрайди[13].
Н. И. Веселовский ўз маълумотларида оталиқ 
ҳақида ―хонликда ҳар бир шаҳарда оталиқ бор[14], дея 
қайд этса, В.В. Бартольднинг хон хонодонининг бошқарув 
ишига лаѐқатли вакилларига турли вилоят ва шаҳар ѐки 
маълум бир ҳудудий бирлик мулк қилиб берилган. Шу 
асосда XVI аср бошида мамлакатни майда улусларга 
бўлиб бошқариш жорий этилганлиги тўғрисидаги 
маълумоти юқоридаги маълумотга ойдинлик кирита-
ди[15].
Абулғозихон давлатни улусларга бўлиб бошқарган 
[16]. Улусларга султонлар (шаҳзодалар) бошчилик қилиб, 
хон уларга туркий халқларда мавжуд удумларга кўра, ҳам 
тарбия қилувчи устоз, ҳам сиѐсий раҳбар оталиқни 
тайинлаган. Оталиқ султонларга оталарча маслаҳат бериб, 
улусни бошқаришда ѐрдам берган[17].
Шу ўринда ―Тарихи Рашидий‖ асарида келтирил-
ган, ―Хожа Али баҳодир отабеги расми била етти ѐшдан 
ўн беш ѐшгача тарбият қилиб эрди‖ каби маълумотдан 
отабеклик мансабининг муддати ҳақида тасаввур ҳосил 
қилиш мумкин[18]. 
Я. Ғуломов бошқарув аппаратининг барча 
лавозимлари хон томонидан тайинланганлигини ҳамда 
удел ҳокимларининг ҳар бирининг саройида маҳаллий 
сарой аҳлларидан иборат мансабдорлар бўлганлигини 
айтиб ўтади. Улар ўртасида дин кузатувчилари, қушбеги-
лар, қуролчилар, машшоқлар, ҳарбий мансабдорлар, 
мироблар, котиблар, меҳмонлар (кўпинча бошқа шаҳардан 
қочиб келганлар) ва бошқалар бўлган[19].