O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2021, [1/6/2]
ISSN 2181-7324 
 
TARIX 
http://science.nuu.uz/uzmu.php 
Social sciences 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
TARIX 
1/6/2 2021 
- 48 -
(автоматик станокли граната отувчи), мерганлар ва бошқа 
ўт очувчи автоматик қуроллар учун асосий, захира 
позициялар жойлашади; том усти енгил минометлар. Ҳаво 
хужумига қарши қуролларга ўт очувчи позициялар жой 
олади, автоматик ўқ отувчи қуроллар учун позициярар; 
том устида енгил минамѐтлар, ҳаво хужумига қарши 
қуроллар ўт очиш позициялари жойлаштирилади Томнинг 
устки қисмигни мустахкамлаш мақсадида тўсинлар 
ѐтқизиб қум (тупроқ) билан тўлдирилган қоплар ѐтқизила-
ди, ѐнғинга қарши қум тўшалади ва сув захираси 
сақланади. Ўт очувчи қуролларга асосий ва бир неча 
захира позициялар тайѐрланади, ортиқча ойналар гишт 
(қум тўлдирилган қоплар билан) беркитилади, деворлар 
ғиштлар билан мустахкамланади. Манѐвр қилишни 
осонлаштириш учун қўшни хоналарга, этажларга чиқиш 
(кириш) учун йўллар очилади (портлатиш йўли билан.) 
Совет давлатининг ҳарбий соха олимлари ҳам, чет 
давлатлар ҳарбий соха олимлари фикрларини қуввватлаб 
шаҳар мудофасини бир неча ўн километр олдиндан ҳимоя 
чизиқлари қуриб, мудофаа қилишни таклиф қиладилар. 
Буларга мисол қилиб 
Ленинград, Сталинград, Москва, 
Тула шаҳарлар мудофаа тизимларини келтириш мумкин.
Мавжуд холатлардан фойдаланиб йирик шаҳар 
шаороитида жанговар харакатлар олиб бориш хусусият-
ларини, қўлланилган тактик усулларни, кучайтириш 
воситаларини тахлил қиламиз. Сталинград шахри мудо-
фаа чизиқлари тўрта ―линядан‖ ташкил топилиб немис 
қуролли кучлари хужумини холсизлантириб, тўхтатиши 
керак эди. Немис қуролли кучларига қарши мудофада 
турган Сталинград фронти ҳарбий тизилмалари немис 
қуролли кучлари хамласини тўхтата олмади, натижада 
душман кучлари 1942 йил 14 сентябрь куни Сталинград 
шахрининг жанубида жойлашган Ельшанка қишлоғи 
яқинидан Волга дарѐси қирғоғига етиб келдилар ва 
беихтиѐр Сталинград шахри учун жанговар харакатлар 
бошланиб кетди. Шу ўринда, шаҳарни олдиндан химояга 
тайѐрлаш тадбирлари ўтказишга улгурилмаганлиги сабаб-
ли шаҳар инфра тузилмалари имкониятларидан оқилона 
фойдаланиб тез вақтларда химояланиш чоралари кўрилди 
ва амалга оширилди. 
Шаҳар остоналарида уни мудофаа қилувчи 
кучларни авиация, артиллерия зарбалари билан тор- мор 
этиб, шаҳарни изоляция қилиб, кучларни шаҳар ичи 
курашига жалб этилмай ғалабага эришган. Бунга мисол 
Варшава, Киев, Одесса шаҳарларини ишғол этилиши. 
Мудофаа қилувчи кучлар, шаҳарда таянч пунктлари, 
мудофаа районлари барпо қилиб, уни мудофаа қилишни 
ҳайолларига ҳам келтирмаганлар. 
Шаҳарни ташқаридан мудофаа қўрғонлари яратиш 
орқали мудофаа қилиш қоидалари бўлишига қарамай, 
шаҳарни ичидан химоялаш тенданциялари пайдо бўла 
бошлади. Бунга мисол сифатида Ростов шахри ҳимоясини 
кўрсатиш мумкин. Совет қуролли кучлари шаҳарда 
мудофаа пунктлари, районлари яратиб душманга муносиб 
қаршилик кўрсатилдди. Фашист қўмондонлари Ростов 
шахрини забт этишда шундай қаршиликни назарда тутиб 
125-пиѐда дивизиясини шаҳарни штурм қилиб енгиш учун 
штурм группалари ташкил этилиб, дала ва танкга қарши 
артиллериялар билан кучайтириб, тўрт кун ичида Ростов 
шахрини тўлиқ забт этди. 
Катта аҳоли яшаш пунктларида мудофаа қилиш-
нинг ѐрқин намунаси сифатида иккинчи жаҳон Улуғ 
Ватан урушининг 1942 йил 17 –июлдан -1942 йил 19-
ноябргача давом этган Сталинград жанглари бўла олади. 
Иккинчи жаҳон урушидаги Сталинград мудофаа жанглари 
иккинчи йил урушининг ҳал қилувчиси бўлди [3]. 
1942 йил уруш компанияси Сталинград шахри 
мудофаа жанглари ва немис қуролли кучларининг шахар 
остоналарида тор-мор этилишидан иккинчи жаҳон уриши 
истиқболи боғлиқ эди Сталинград мудофасини мустах-
камлаш мақсадида катта амалий ишлар бошланиб 
юборилган эди. Шаҳарни мудофааси учун тўртта мудофаа 
қўрғонлари барпо этиш режалаштирилган: биринчи 
ташқиси шаҳардан 25-км. узоқликда 400 километрни; 
иккинчиси 150 километрни; учунчиси-ичги 70 километр-
ни ва тўртинчиси шаҳар четидан ўтган. Бироқ, уруш 
бошланишига мудофаа қурилмалари ташқи ва ўрта 
қўрғонларида қурилиш ишлари бошланмаган, ичги ва 
шаҳарни ташқи томонидан ўралган химоя қўрғонлари 
50% фоизга якунланган эди. 
1942 йил 23 август эрта тонгда немисларнинг 76- 
пиѐда дивизияси авиациянинг кучли қўллашида Дон 
дарѐсининг шарқий қирғоғидан эгаллаган плацдармидан, 
(Вертячий номли хутор арофида) хужумга ўтди. Совет 
Армияси мудофасини ѐриб ўтиб Сталинград шахри томон 
йўл олди. Хосил бўлган бўшлиқга немис қўмондони 16-
танк ва 3-мотомеханизация дивизияларини жангга солиб 
16.00 23 август 1942 йил Сталинград шахри шимолидан 
Волга дарѐсига чиқди. Бу холат Сталинград, Юго-Вос-
точный фронт қўмандонларига ва Москвага кутилмаган 
ходиса бўлиб, икки кун мобайнида ахолидан яширилди[4]. 
13 сентябрдан шаҳар ичи жанглари бошланиб 
кетди. Сталинград шахри мудофаси 62-армия командири 
генерал-лейтенант В. Чуйковга ва 64-армия командири 
генерал-лейтенант М. Шумиловга топширилган эди. 
Сталинград химоячиларини Волга дарѐси ҳарбий 
флотилияси қўллаб ва ѐрдам кўрсатиб турди. 15- 
сентябрда Волга флотилияси генерал А. Родимцевнинг 13-
гвардиячи ўқчи дивизиясини шаҳар мудофаси учун Волга 
дарѐсидан ўтказиб қўйди. Шиддатли шаҳар жангларида 
Сталинград шахри химоячилари мардонавор турдилар, 
халок бўлса бўлдилар, аммо бир қадам чекинмадилер. 
Бунга ѐрқин намуна ―Павлов уйи‖ химоячилари 13-
гвардия дивизия жангчилари сержант Павлов ўзининг 
жангчилари билан 58 кун Солнечный кўчасидаги тўрт 
қаватли бинони химоя қилиб турдилар. Бундай оғир 
кунларда мерган В. Зайцевнинг ―Волга ортида биз учун ер 
йўқ‖ деган жанговар сўзи лозунг бўлиб барчани 
рухлантирди. 
Танк хужуми йўналишларида уйларнинг бузили-
шидан хосил бўлган харобалар ортида ѐндирувчи бутил-
калар билан қуролланган жангчилар пистирмалардан 
танкга қарши хужум қилиб яхши натижаларга эришдилар. 
Сталинград мудофаси жангларида тактиканинг янги 
усуларидан бўлиб жангчилар фойдаланилган усуллар-энг 
биринчидан биноларни мудофаа жангига тайѐрлаш ва 
улардан ўқ отиш позицияларини, захира ўқ-яроқ, снаряд-
лар, портловчи моддалар, сув, озиқ-овқат махсулотларини 
сақлаш, артиллерия ҳамда авиация зарбаларидан химоя-
лашда фойдаланилганлиги намуна сифатида кўрсатилган. 
Иккинчидан артиллериядан фойдаланишда қўлланилган 
тактик усул – мудофаланувчи группалар ташкил этилиб, 
улар артиллария, танк, ўт отувчи қуроллар, инжинер- 
сапѐрлар билан кучайтирилиши, мустақил жанг олиб 
бориши. Учинчидан- уларни активлиги душман хужуми 
натижасида йўқотилган позицияни тиклаш учун қарши 
хужум уйиштирилиши, душманни халоватини йўқотувчи, 
холдан толдирувчи зарбалар берилиши, бино деворлари 
тешикларидан, позициялари оралиғидаги бўшлиқдан 
ўтиб, орқа томонларидан хужумлар уйуштириш, барча 
группа бўлинмаларида захира кучларга эга бўлиш. 
Тўртинчидан- жангчилар, қуроллар имкониятларидан 
унумли фойдаланиш мақсадида кичик группаларни 

---