|
- Таҳлил ва натижалар (Analysis аnd results).
―Мунтахаб ат-таворих‖ тарихий-биографик ва мемуар
асар сифатида ҳам Қўқон тарихнавислик мактаби ва
адабий муҳитида алоҳида ўринга эгадир. Бундан ташқари
Ҳакимхоннинг асари ўша даврдаги Туркия Миср, Эрон,
Афғонистон ва Россия тарихига доир муҳим маълумотлар
ва кузатувларни ҳам беради. ―Мунтахаб ат-таворих‖
асаридаги ўтроқ ва кўчманчи аҳолининг давлат ва
ижтимоий тузумларига доир, Фарғонага келиб ўрнашган
кўчманчи қабила ва элатларнинг тарихи, уларнинг янги
иттифоқлар тузишдаги ўрни, исломийлашув масалалари,
ўлкадаги этник ва этносиѐсий жараѐнлар, хонликнинг
Бухоро билан алоқалари, юриш ва урушлари хақида аниқ
маълумотлар; кўчманчилар ва ўтроқ аҳоли, бошқарувнинг
шаклланиши, Қўқонда минг ва Бухорода манғит сулола-
сининг ҳокимиятни қўлга олиш жараѐни, уларни босиб
олинган янги ҳудудларида ҳукмронликларини қонуний-
лаштириш (легитимация) масалаларига доир кузатувлар,
ўзаро урушларнинг ғайриинсоний кўриниши, тинч
аҳолининг азоб ва уқубутлари; бу сулолалар даврида
жорий қилинган ва амалда бўлган унвон ва мансаблар,
уларнинг даражалари ҳақидаги маълумотлар, ҳарбий иш
тўғрисидаги ахборот; марказий хон маъмуриятининг
маҳаллий ҳокимият (вилоятлар) билан алоқалари,
вилоятларнинг даражаси, уларнинг хонлик сиѐсий ва
хўжалик ҳаѐтидаги ўрни, зодагонларнинг этик ва эстетик
қадриятлари, ахлоқий вазият (баччабозлик каби қусурлар)
ва бошқа мавзуларга доир маълумотлари жуда ҳам
қимматлидир. ―Мунтахаб ат-таворих‖ асарининг муаллиф
даврига тегишли оригинал қисми ўзбек тилига таржима
қилинган.
Юқоридаги фактлардан кўриниб турибдики,
Ҳакимхон Тўранинг ―Мунтахаб ат-таворих‖ асарида кел-
тириб ўтилган Бухоро тарихи ҳақидаги маълумотлар
Бухоро тарихчиларининг асарларидан фойдаланилган
ҳолда ѐритилган. Демак, Бухоро тарихнависларининг
асарларидан нафақат ҳозирги кунда олиб борилаѐтган
тадқиқотларда, балки ўша давр тарихшунослигида ҳам
кенг фойдаланилган.
Тарихий тадқиқотлар узоқ вақт давомида сиѐсий
тарих тадқиқотлари билан чекланиб келган бўлиб,
тадқиқотларнинг асосий эътибори ҳукмдорлар фаолиятига
қаратилган, аммо халқ оммаси ва унинг тарихий жараѐн-
лардаги ўрни тадқиқотлар эътиборидан четда қолган. Бу
ҳақда машҳур адиблардан бири Ф.Вольтер киноя билан: -
―Ҳамма томонда фақат қироллар тарихини кўрмоқдаман,
мен эса одамлар тарихини ѐзмоқчиман‖, - деган Д.Юм.
XVIII-XIX асрларда Қўқон, Тошкент, Бухоро,
Хоразм тарихнавислик мактаблари шаклланган, булар
орасида айниқса Бухоро тарихнавислик мактабини
алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин. Бухоро тарихнавислик
мактабида нафақат амирлик тарихини акс эттирувчи,
балки жаҳон тарих фанида ноѐб манбалар сифатида
эътироф этилган бир неча ўнлаб асарлар яратилган. Бу
асарлар ҳозирги кунда нафақат Ўзбекистоннинг архив-
ларида, балки дунѐнинг барча давлатларнинг кутубхона-
ларида сақланиб келинмоқда. Бухоро тарихнависларининг
аксарият асарлари турли сабабларга кўра Ўзбекистон
ҳудудидан чиқиб кетган.
1897 йили А.А. Семенов илк бор Марказий
Осиѐнинг йирик марказларидан бири бўлган Бухорога
келиб, у ерда бир неча ой яшаган. А.А. Семенов
Самарқанд ва Бухоро шаҳри аҳолиси билан туркий ҳам
форсий тилларда бирдай гаплашганлиги боис, бозорларда
юриб, қўлѐзмалар ва тошбосма асарлар, кўҳна тангалар
ҳамда бошқа қадим ѐдгорликларни қидириб (жуда кам
миқдордаги пуллари бўлишига қарамасдан) уларни харид
қилган ва қўлга киритилган асори атиқалар юзасидан
илмий тадқиқот ишлари олиб борган[2].
ХХ аср бошларида А.А. Семенов Ўзбекистон
халқлари тарихи лавҳаларини ѐритиш мақсадида бир
қатор тадқиқотларни амалга оширган. Илк бора Бухоро
хонлиги тарихига оид ―В священной Бухаре (Путевые
очерки)‖ очерки [3] тайѐрланиб, муқаддас макон ҳақида
яратилган бу кичик асар кейинги Бухоро тарихига оид
катта илмий асарлар учун пойдевор бўлиб хизмат қилган.
Бухоронинг қўшни давлатлар хусусан, Афғонистон билан
чегарадошлиги ва унинг жанубий сарҳадлари масаласига
бағишланган асари ХХ аср бошлари тарихини ўрганув-
чилар учун муҳим манбавий асос бўлиб хизмат қилади.
1903 йилда оммага маълум қилинган ―Основание
священной Бухары‖ асари Бухоронинг пойтахт шаҳарга
айланиши ва кўҳна обидалари ҳақида қимматли маълумот
беради.
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики
машҳур академик А.А.Семеновнинг тадқиқотларининг
замирида Бухоро тарихнавислари яратган асарлардан
олинган қимматли маълумотлар яширинган.
Бухоро машҳур тарихчиларидан Муҳаммад Вафо
Карминагий, Мулла Муҳаммад Шариф, Мирзо Содиқ
Мунший Жандарий, Мир Олим Бухорий, Аҳмад Дониш,
Мирза Абдулазим Сомий Бўстоний, Мирза Салимбек
кабилар Бухоро тарихини ўрганишга асос бўлиб хизмат
қиладиган қимматли манбаларни яратганлар.
XVIII аср иккинчи ярми-ХIХ аср бошларида
Ўзбекистон ҳудудларида тарих фани, тарих илми ва
тарихнавислик борасидаги илмий қарашлар ҳақида сўз
юритганда юқорида номлари келтирилган олимлар ва
Do'stlaringiz bilan baham: |
