O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5/1 2021 
- 47 -
чиқиш айниқса амалий дарс соатларининг камлиги 
шароитида жуда мушкул вазифа бўлиб қолаётганлигини 
таъкидлаганлар. Бундан ташқари талабаларнинг олий ўқув 
юртига кириш имтихонларида инглиз тилидан тест 
топширмасликлари хам жуда катта тўсиқ бўлиб қолмоқда.
Юқорида таҳлил қилинган олимларнинг методик 
типология хақидаги фикрларини ва терминларни ўқитиш 
ва 
ўзлаштиришдаги 
мавжуд 
қийинчиликлар 
ва 
камчиликларни таҳлил қилган ҳолда энергетика соҳаси 
терминлариниг методик типологиясини қуйидагича 
тасниф қилдик. Юзага келувчи қийинчиликларни иккита 
катта гуруҳга ажратдик:
Тиллараро интерференцияга кўра қийинчиликлар; 
Тил ички интерференциясига кўра қийинчиликлар.
Мазкур гуруҳлар хам ўз навбатида қуйидаги кичик 
гурухларга бўлинади: 
1. 
Тиллараро 
интерференцияга 
кўра 
қийинчиликлар; 
1) Осон ўзлаштириладиган терминлар:
а) шакл ва маъно жиҳатидан бир-бирига мос 
келувчи фақат талаффуз жиҳатидан фарқ қилувчи 
интернационал ва ўзлашган терминлар, масалан: 
автоматик - automatic; адиабатик – adiabatic; атом – atom; 
блок – block; вентилятор – ventilator; волт – volt; газ – gas; 
генератор – generator ва хоказо.
2) Қийин ўзлаштириладиган терминлар:
а) шакл ва маъно жиҳатидан бир-бирига мос 
келмайдиган терминлар, масалан: агрегат – unit; боғлама – 
yoke; буғ- steam; гидротехника - hydraulic engineering; 
гидроагрегат - hydroelectric unit; ёниш - combustion ва 
хоказо. 
б) терминли сўз бирикмалар: бунда терминларнинг 
бошқа сўзлар билан бирикишида қийинчилик юзага 
келиши мумкин, яъни бошқа сўзлар таъсирида термин 
ўзгариши мумкин, масалан: ишқаланиш- rub, ишқаланиш 
кучи – friction; коллектор – collector, коллектор 
ҳалқасининг 
сиқилиши 
- 
commentators 
ring; 
компенсациялаш – compensate, реактив қувватини 
компенсациялаш - indemnification of jet power; муфта – 
muff, ўтиш муфтаси (бириктиргичи) 
– adapter, 
шахобчалаш муфтаси - tee joint ва хоказо. 
2. Тил ички интерференцияга кўра қийинчиликлар: 
1) Осон ўзлаштириладиган терминлар:
а) ўзаги бир бўлган, сўз ясовчи қўшимчалар орқали 
янги термин хосил қилиш осон бўлган ясама сўзлар, 
масалан: изолятор – insulator, изоляцион – insulation, 
изоляция – isolation, ион - ion, ионланиш - ionization, 
катион - cation, катионлаш – cationing; компенсатор – 
compensator, 
компенсация 
– 
compensation, 
компенсациялаш - compensate ва хоказо.
2) Қийин ўзлаштирилувчи терминлар:
а) Синоним терминлар: асбоб - ускуна –apparatus 
(arrangement, device, equipment, facility, means, gear, unit); 
втулка - bush(ing) (sleeve); занжир - circuit (chain); канал - 
canal (channel); кенгайтиргич – expander (flash box, flash-
tank, dilator) ва хоказо. 
б) Полисемик яъни кўп маъноли сўзлар. Бунда бир 
маъноси 
умумфойдаланилувчи 
сўз 
сифатида 
ишлатилувчи, иккинчи маъноси эса термин сифатида 
ишлатилувчи сўзлар: power - энергия (термин сифатида), 
куч (умумфойдаланилувчи сўз сифатида); critical – 
критик, 
танг 
(термин 
сифатида), 
танқидий 
(умумфойдаланилувчи сўз сифатида); matter – модда 
(термин сифатида), мазмун (умумфойдаланилувчи сўз 
сифатида); nominal – ишчи (термин сифатида), номлаш - 
(умумфойдаланилувчи сўз сифатида); hand – стрелка 
(термин сифатида), қўл (умумфойдаланилувчи сўз 
сифатида); current – ток (термин сифатида), бориш 
(умумфойдаланилувчи сўз сифатида) ва хоказо. 
Биз 
таклиф 
қилаётган 
мазкур 
лексик 
қийинчиликлар 
типологияси 
лексик 
бирликлар 
семантикаси ва уларнинг синтагматик ва парадигматик 
хусусиятларини 
қамраб 
олади. 
Ушбу 
турдаги 
қийинчиликлар 
бўлажак 
мутахассисларга, 
лексик 
компетенцияни ривожлантириш жараёнида, терминларни 
ўқитишда намоён бўлади, аммо биз чет тил лексикаси 
билан ишлашда юзага келадиган муаммолар фақат мазкур 
кўрсатилган 
қийинчиликлар 
билан 
чегараланиб 
қолмаслигини таъкидмоқчимиз. 
Бўлажак мухандис талабалар томонидан инглиз 
тилининг лексик тизимини ўзлаштиришда биз таклиф 
қилган қийинчиликлар типологияси бизнинг ўқув жараёни 
узоқ кузатувимизга асосланган бўлиб, ўқув жараёнида 
талабаларнинг лексик муаммоларини хал қилишга имкон 
беради. 
Бизнинг 
кузатишларимиз 
натижаси 
шуни 
кўрсатдики, ўрганилаётган лексиканинг юқорида санаб 
ўтилган хусусиятларини тўлиқ билмаслик, лексик 
бирликни 
ишлатишда 
энг 
кўп 
учрайдиган 
қийинчиликларни келтириб чиқаради. Яъни, талабалар 
кўпинча лексик бирликларнинг муҳим бўлган: семантик, 
парадигматик, синтагматик ва хоказо хусусиятларини 
англамайдилар ва бу лексикани рецептив ва продуктив 
ўзлаштиришда қийинчиликлар пайдо бўлишига сабаб 
бўлади. Бундан ташқари, икки тиллилик шароитида, она 
тили ва рус тиллари лексик тизимлари интерференцияси 
туфайли хам чет тил лексикасини ўзлаштиришда 
қийинчиликлар 
юзага 
келиши 
мумкин. 
Бу 
тур 
қийинчиликларни, асосан тилни билмаслик яъни, ўзбек 
талабаларининг рус тилини ва рус талабаларнинг ўзбек 
тилини билмасликлари сабабли юзага келишини хисобга 
олиб, биз таклиф қилаётган қийинчиликлар типологияси 
таркибига киритмадик. 
Мазкур қийинчиликларнинг мавжудлиги, бўлажак 
мутахассисларнинг 
лексик 
компетенциясини 
ривожлантиришда тўсиқ бўлиши муаммоларини бартараф 
этишни таъминловчи, махсус методикалар ишлаб 
чиқишни тақозо этмоқда. Бунинг учун тил материалини 
ўзлаштириш даражасини янада такомиллаштиришга 
ёрдам берувчи махсус машқлар тизимини яратиш лозим 
бўлмоқди.