O’zmu fizika fakulteti f-2008 guruh talabasi Dadaxonov yusufxo’janing

asosiyqism

Shunday qilib, sof (hech qanday aralashmalarsiz) yarimo‘tkazgichlarda erkin elektronlarning harakati bilan bog‘liq elektron o‘tkazuvchanlik, kovaklar harakati bilan bog‘liq kovakli o‘tkazuvchanlik bo‘ladi.
Aralashmalarsiz, sof yarimo‘tkazgichdagi o‘tkazuvchanlikni xususiy o‘tkazuvchanlik deyiladi. Bunda mazkur moddadagi elektron va kovakli o‘tkazuvchanlik deyarli teng bo‘ladi.
Sof yarimo‘tkazgichlarda erkin elektronlar va kovaklar soni kam bo‘lganligidan elektr o‘tkazish qobiliyati kichik bo‘ladi.

Asosiy qism

Aralashmali yarimo‘tkazgichlar: donorli aralashmalar. Endi sof yarimo‘tkazgichli kremniyga ozgina aralashma kiritaylik. Dastlab kremniy atomlari orasiga besh valentli mishyak (As) kiritaylik.

Bunda kremniyning to‘rtta kovalent bog‘lanish hosil qiluvchi elektroni o‘rnini mishyakning to‘rtta elektroni egallaydi. Mishyakning beshinchi elektroni bo‘sh qolib, erkin elektronga aylanadi

Asosiy qism

• 
  Natijada erkin elektronlar soni kovaklar sonidan ortiq bo‘ladi. Yarimo‘tkazgichning solishtirma qarshiligi keskin kamayadi. Bunda qo‘shilgan mishyak atomlarining soni yarimo‘tkazgich atomlari sonining o‘n milliondan bir qismini tashkil etganda, erkin elektronlarning konsentratsiyasi (1 sm3 ga to‘g‘ri kelgan elektronlar soni) sof yarimo‘tkazgichnikiga nisbatan ming barobar katta bo‘ladi. Qo‘shilganda osongina elektronini beradigan aralashmalarni donorli aralashmalar deyiladi. Donorli aralashmalarda asosiy tok tashuvchi zarralar elektronlar bo‘lganligi uchun, ularni n-turdagi
  

  yarimo‘tkazgichlar deyiladi. Kovaklar bunday yarimo‘tkazgichlarda asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilarga kiradi.

  Asosiy qism

  
  
  P-n o’tish. Yarimo’tkazgiz asboblar
  Biror yarimo‘tkazgich kristalining bir tomonida n-turdagi, ikkinchi tomonida p-turdagi yarimo‘tkazgichni hosil qilaylik (4-rasm). Yarimo‘tkazgichning o‘rta qismida erkin elektronlar tezgina bo‘sh kovaklarni to‘ldiradi. Natijada yarimo‘tkazgichning o‘rta qismida zaryad tashuvchilar bo‘lmagan soha hosil bo‘ladi. Bu sohaning xususiyati dielektriknikiday bo‘ladi. Shunga ko‘ra bu soha bundan keyin elektronlarning p-sohaga, kovaklarning n-sohaga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli uni berkituvchi qatlam deyiladi.
  Mazkur yarimo‘tkazgichni tok manbayiga ulaylik. Dastlab yarim o‘tkazgichning p-sohasini manbaning manfi y qutbiga, n-sohasini manbaning musbat qutbiga ulaylik . Bunda elektronlar manbaning musbat qutbiga, kovaklar manbaning manfi y qutbiga tortiladi. Natijada berkituvchi qatlam kengayadi. Yarimo‘tkazgich orqali deyarli tok o‘tmaydi. Bunday holat teskari p–n o‘tish deb ataladi.
  Endi yarimo‘tkazgichning p-sohasiga manbaning musbat qutbini, n-sohasiga manbaning manfi y qutbini ulaylik. Bunda elektronlar n-sohadan itarilib p-sohaga tortiladi.