O'zmu biologiya fakulteti 202-guruh talabasi Tursunboyev Ulug'bek

O'zMU biologiya fakulteti

202-guruh talabasi Tursunboyev Ulug'bek

Javoblar

1)

Qadimgi Yunoniston va Rim falsafasi.Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar — antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy, tabiiy — ilmiy, ijtimoiy — axloqiy ta’limotlari o`rganiladi.Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Milet shaxrida yo`zaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimenlardir.Uning asoschisi Fales (eramizdan avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yunon fani va falsafasining asoschisi bo`lib, o`z davrining yetuk siyosiy arbobi, juKrofi, faylasufi bo`lgan. Fales ta’limotiga ko`ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o`zgarishda bo`ladi. Anaksimandr (Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o`rtalarida yashab ijod etgan. U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Fales olamning asosiga suvni kuygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo — cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apeyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta’minlaydi, deb xisoblagan. Uning ta’limotini zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom ettirdi.Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) xavo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, xavoning quyuqlashishidan suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa olov paydo bo`lgan.Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning Karbiy qirg`oqidagi Efes shaxrida zargar oilasida dunyoga kelgan.U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan.uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Okar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo`ladi. «Ko`rash hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ekan Geraklit. Bundan Geraklit kishilar o`rtasida urushlarni targ`ib qilgan ekan-da, deya xulosa chiqarish noto`g`ri. Geraklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish — jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog`liq. Masalan, dengiz suvi inson iste’moli uchun yaroqsiz bo`lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta’sir ko`rsatgan.Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o`tgan. u qadimgi Yunonistonda diniy-mafko`raviy falsafiy maktab, ya’ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko`chib ketgan, usha yerda o`z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, rakamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko`ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki ideallashgan rakamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu rakamlar maxsulidir. Pifagorchilar birinchi bo`lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo`lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U «tartib» to`g`risidagi ta’limotini yaratib, faqat aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muxim rol o`ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf bo`lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayoxat qilib, umrining so`ngi yillarini Eley shaxrida o`tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqida» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, holos. u ko`pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni xayvonlarga, o`simlik dunyosiga daxldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan. uning falsafiy ta’limotiga ko`ra, tabiat - o`zgarmas va harakatsizdir, «Хamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi». Biz hammamiz yerdan tug`ilganmiz va yerga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga to`rtki bo`ldi.Ksenofant ilgari so`rgan G`oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko`zga ko`ringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tug`ilgan Parmenid tomonidan rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va do`sti Zenon (490-430 yillar) o`z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o`rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to`g`risidagi fan) muammolari bilan shug`ullangan. Sofistlar yangi kasblarning moxir ustalari, ya’ni o`qituvchilar, diplomatlar, notiklar, sud maxkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo`lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o`rnatishga xizmat qilgan. ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko`rsatgan.Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug`ullangan, xurfikrli inson, kambag`aldan chiqqan, tosh yunuvchining o`g`li, o`ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo`lgan.Uning hayoti fojiali tugagani to`g`risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O`z davrida Afinadagi xukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari so`rgani uchun ruxoniylar uni daxriylikda hamda yoshlarni axloqan bo`zishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb quyilgan. Garchand kutilish imkoni bo`lsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nixoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir gadax zahar ichib o`lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo`lishidan qat’i nazar, so`zsiz itoat etishni targ`ib etganlari G`oyatda ibratlidir. Хolbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni noto`g`ri va adolatsiz deb xisoblagan hamda ularni qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo`lsa-da, ularga buysungan. Shu ma’noda, Suqrot o`zini aybdor deb topgan sud xukmiga itoat etgan va o`zini uning ixtiyoriga topshirgan. «Aflotun mening do`stim, ammo qonun do`stlikdan ustun turadi» degan xikmatli ibora usha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.

Realizm - bu san'atning kognitiv funktsiyasini tavsiflovchi tushuncha: san'atning o'ziga xos vositalari, hayotga kirib borish o'lchovi, uning badiiy bilimlarining chuqurligi va to'liqligi bilan mujassam bo'lgan hayot haqiqati. Demak, keng tushunilgan realizm san'atning tarixiy rivojlanishidagi asosiy tendentsiyadir, uning har xil turlari, uslublari, davrlariga xosdir.Uyg'onish davridan ("Uyg'onish realizmi"), yoki ma'rifatparvarlikdan ("ma'rifat realizmi") yoki 30-yillardan kelib chiqqan yangi davrning tarixiy o'ziga xos badiiy ong shakli. 19-asr ("realizm to'g'ri").

XIX asr san'atining turli shakllarida realizmning eng yirik vakillari qatoriga Stendal, O. Balzak, C. Dikkens, G. Flober, L.N. Tolstoy, F.M. Dostoevskiy, M. Tven, A.P. Chexov, T. Mann, V. Folkner, O. Daumye, G. Kürbet, I.E. Repin va V.I. Surikov, M.P. Mussorgskiy, M.S. Cheepkin.

Realizm Frantsiya va Angliyada burjua tartibining g'alabasi sharoitida vujudga keldi. Kapitalistik tuzumning ijtimoiy qarama-qarshiliklari va kamchiliklari realist yozuvchilarning unga nisbatan keskin tanqidiy munosabatini belgilab berdi. Ular pul topishni, ochiq ijtimoiy tengsizlikni, xudbinlikni, ikkiyuzlamachilikni qoraladilar. G'oyaviy maqsadga muvofiqligi bilan u tanqidiy realizmga aylanadi.Bizning zamonamizda ushbu mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, hozirgi kunga qadar va umuman san'at haqida umuman realizmning universal ta'rifi mavjud emas. Hozirgacha uning chegaralari aniqlanmagan - realizm qayerda, qaerda esa yo'q. hattoki uning turli uslublarida realizmning tor doirasi ichida, garchi u ba'zi bir umumiy xususiyatlarga, belgilarga va tamoyillarga ega bo'lsa ham. XIX asr san'atidagi realizm - bu samarali ijodiy uslub bo'lib, u adabiy asarlarning badiiy dunyosining asosi, inson va jamiyatning ijtimoiy aloqalarini bilish, ma'lum bir vaqt voqeligini aks ettirgan obrazlar va holatlarning haqiqat, tarixiy o'ziga xos obrazidir.9-asrning badiiy yo'nalishi, uning san'atda paydo bo'lishi uchun zarur shartlar, xarakterli xususiyatlar va belgilar, shuningdek, jahon san'atidagi rivojlanish bosqichlari sifatida qaraladi.Earning ikkinchi qismi XIX asr rus san'atida realizmning shakllanishini o'rganadi, rus san'atida, ya'ni musiqa, adabiyot, rassomlikda realizm shakllanishining zarur shartlari va xususiyatlarini tavsiflaydi.Ushbu kurs ishini yozishda eng katta yordam Petrov S. M "Realizm", S. Vayman "Marksistik estetika va realizm muammolari" adabiyotlari tomonidan ko'rsatildiKitob S.M. Petrova "Realizm", har xil davr va yo'nalishdagi badiiy ijodning o'ziga xos xususiyatlari to'g'risida aniq kuzatishlar va xulosalar bilan juda mazmunli va qimmatli bo'lib chiqdi, umumiy yondashuv shakllandi ga badiiy metod muammosini o'rganish.Kitob S. Vayman "Marksistik estetika va realizm muammolari". Ushbu kitobning markazida tipik muammo va uning Marks va Engels asarlaridagi yoritilishi turadiO'zining tizimli va ilmiy rivojlanish davriga yakka o'zi kelgan zamonaviytabiatshunoslik, barcha yaqin tarixlar singari, o'sha almashtirish davridan kelib chiqadi, nemislar islohot, frantsuz Uyg'onish davri va italiyaliklar kvinekento deb atashgan.Ushbu bosqich XV asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Ayni paytda san'at sohasida gullab-yashnagan, feodal asoslarning buzilishi va yangi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi bilan ajralib turadigan eng buyuk progressiv inqilobning eng buyuk tomonlaridan biri. Qirol devori, shahar aholisiga suyanib, mening feodal zodagonlarimni sindirdi va zamonaviy Evropa fanlari rivojlangan yirik milliy monarxiyalarga asos soldi. Xalqning kuchli ko'tarilishi sharoitida o'tgan bu siljishlar dunyoviy madaniyatning dindan mustaqilligi uchun kurash bilan chambarchas bog'liqdir. XV-XVI asrlarda rivojlangan realistik san'at yaratildiXIX asrning 40-yillarida. realizm san'atning ta'sirchan tendentsiyasiga aylanib bormoqda. Bu haqiqatni to'g'ridan-to'g'ri, jonli va xolis idrok etish va haqiqiy aks ettirishga asoslangan. Romantizm singari realizm ham voqelikni tanqid qildi, lekin shu bilan birga u voqelikdan kelib chiqib, unda idealga yaqinlashish yo'llarini ham aniqlashga harakat qildi. Romantik qahramondan farqli o'laroq, tanqidiy realist qahramon aristokrat, mahkum, bankir, er egasi yoki mayda amaldor bo'lishi mumkin, ammo u odatdagi sharoitlarda har doim odatiy qahramon hisoblanadi.XIX asr realizmi, Uyg'onish va ma'rifat davridan farqli o'laroq, A.M. Gorkiy, bu birinchi navbatda tanqidiy realizmdir. Uning asosiy mavzusi - burjua tuzumi va uning axloqi, yozuvchi zamonaviy jamiyatining illatlari fosh etilishi. C. Dikkens, V. Takeray, F. Stendal, O. Balzak yovuzlikning ijtimoiy ma'nosini ochib berib, uning sababini insonning moddiy bog'liqligidan ko'rishgan.Vizual san'atda klassiklar va romantiklar o'rtasidagi tortishuvlarda asta-sekin yangi in'ikos uchun asos yaratildi - realistik.

Realizm voqelikning vizual ishonchli idrok etilishi, tabiatga singib ketishi sifatida naturalizmga yaqinlashdi. Biroq, E.Delakroix allaqachon "realizmni voqelikning ko'rinadigan qiyofasi bilan aralashtirib yubormaslik kerakligini" ta'kidlagan. Badiiy obrazning ahamiyati obrazning naturalizmiga emas, balki umumlashtirish va tipifikatsiya darajasiga bog'liq edi.

XIX asrning o'rtalarida frantsuz adabiyotshunosi J. Chanfleuri tomonidan kiritilgan "realizm" atamasi romantizm va akademik idealizmga qarshi san'atni belgilash uchun ishlatilgan. Dastlab realizm 60-80-yillardagi san'at va adabiyotda naturalizm va "tabiiy maktab" ga yaqinlashdi.

Biroq, keyinchalik realizmning tabiatshunoslikka umuman to'g'ri kelmaydigan tendentsiya sifatida o'zini o'zi belgilashi mavjud. Rus estetik tafakkurida realizm hayotning aniq ko'payishini emas, balki "hayot hodisalari to'g'risida hukm" bilan "haqiqat" namoyishini anglatadi.

Realizm badiiy qarashning ijtimoiy makonini kengaytiradi, klassitsizmning "universal san'ati" ni milliy tilda gapirishga majbur qiladi va retrospektivizmni romantizmga qaraganda qat'iyatli rad etadi. Realistik dunyoqarash - bu idealizmning teskari tomoni XV-XVI asrlarda rivojlangan realistik san'at yaratildi. O'rta asrlarda rassomlar cherkov ta'siriga bo'ysunib, antik davr rassomlariga xos bo'lgan dunyoning haqiqiy qiyofasidan (Apollodorus, Zeuxis, Parrasius va Palefilus) uzoqlashdilar. San'at mavhum va tasavvuf tomoniga o'tib ketdi, dunyoning haqiqiy qiyofasi, bilimga bo'lgan ishtiyoq gunohkor masala deb qaraldi. Haqiqiy obrazlar haddan tashqari moddiy, shahvoniy va shuning uchun vasvasa ma'nosida xavfli bo'lib tuyuldi. Badiiy madaniyat tushdi, grafik savodxonlik pasaydi. Gippolit Ten shunday deb yozgan edi: "cherkov oynalari va haykallariga, ibtidoiy rasmlarga qarab, menimcha, insoniyat nasli buzilib ketgan, taxminiy avliyolar, yomon shahidlar, yassi bokiralar, zulm qo'rquvini aks ettiruvchi rangsiz, quruq, g'amgin shaxslar korteji".

Uyg'onish san'ati an'anaviy diniy mavzularga yangi ilg'or mazmun qo'shmoqda. Rassomlar o'zlarining asarlarida insonni ulug'laydilar, uni go'zal va barkamol rivojlangan sifatida namoyon etadilar, atrofdagi olam go'zalligini etkazadilar. Ammo o'sha davr rassomlariga xos bo'lgan narsa - ularning barchasi o'z davrining manfaatlari bilan yashaydilar, shuning uchun xarakterlarning to'liqligi va kuchliligi, ularning rasmlarining realizmi. Eng keng ijtimoiy ko'tarilish Uyg'onish davrining eng yaxshi asarlarining haqiqiy milliyligiga olib keldi. Uyg'onish davri - bu keyingi davrlarda realistik san'atning rivojlanishini boshlagan eng katta madaniy va badiiy yuksalish davri. Cherkovning ruhiy zulmidan xalos bo'lgan yangi dunyoqarash shakllandi. Bu insonning kuchi va imkoniyatlariga ishonish, er yuzidagi hayotga ochko'zlik bilan qarashga asoslangan. Insonga bo'lgan katta qiziqish, haqiqiy dunyo qadriyatlari va go'zalligini tan olish rassomlarning faoliyatini, anatomiya, chiziqli va havo nuqtai nazari, chiaroscuro va mutanosiblik sohasidagi ilmiy tadqiqotlarga asoslangan holda san'atda yangi realistik uslubni ishlab chiqishni belgilaydi. Ushbu rassomlar chuqur realistik san'at yaratdilar

Realizm quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega:

1. Rassom hayotni o'zi hayot hodisalarining mohiyatiga mos keladigan obrazlarda aks ettiradi.

2. Realizmdagi adabiyot insonning o'zini va atrofdagi dunyoni bilish vositasidir.

3. Voqelikni anglash voqelik faktlarini ("odatdagi muhitdagi tipik belgilar") yozish orqali yaratilgan tasvirlar yordamida davom etadi. Belgilarni realizmda tipiklashtirish personajlar mavjud bo'lish shartlarining "konkretligi" dagi tafsilotlarning to'g'riligi orqali amalga oshiriladi.

4. Realistik san'at hayotni tasdiqlovchi san'atdir, hatto ziddiyatning fojiali echimi bilan ham. Buning falsafiy asoslari gnostitsizm, bilish qobiliyatiga bo'lgan ishonch va atrofdagi dunyoni etarli darajada aks ettirishdir, masalan, romantizmdan farq.

5. Realistik san'at voqelikni rivojlanishda ko'rib chiqishga intilish, hayot va ijtimoiy munosabatlarning yangi shakllari, yangi psixologik va ijtimoiy tiplarning paydo bo'lishi va rivojlanishini aniqlash va ushlash qobiliyati bilan ajralib turadi.

San'atning rivojlanishi jarayonida realizm aniq tarixiy shakllar va ijodiy usullarni egallaydi (masalan, ta'lim realizmi, tanqidiy realizm, sotsialistik realizm). Uzluksizlik bilan o'zaro bog'liq bo'lgan bu usullar o'ziga xos xususiyatlarga ega. Realistik tendentsiyalarning namoyon bo'lishi san'atning har xil turlari va janrlarida ham turlicha.

Estetikada realizmning xronologik chegaralarini ham, ushbu tushunchaning ko'lami va mazmunini ham aniq belgilangan ta'rifi yo'q. Rivojlangan turli xil nuqtai nazardan ikkita asosiy tushunchani ajratib ko'rsatish mumkin:· Ulardan biriga ko'ra, realizm badiiy bilimning asosiy xususiyatlaridan biri, insoniyatning badiiy madaniyatining izchil rivojlanishining asosiy tendentsiyasidir, bunda san'atning chuqur mohiyati voqelikni ma'naviy va amaliy o'zlashtirish usuli sifatida ochib beriladi. Hayotga kirib borish o'lchovi, uning muhim tomonlari va fazilatlari va avvalo ijtimoiy voqelik haqida badiiy bilim, u yoki bu badiiy hodisaning realizm o'lchovini belgilaydi. Har bir yangi tarixiy davrda realizm yangicha qiyofa kasb etadi, so'ngra u ozmi-ko'pmi aniq ifoda etilgan tendentsiyada namoyon bo'ladi, so'ngra o'z davrining badiiy madaniyati xususiyatlarini belgilaydigan to'liq uslubga aylanadi.· Realizmga nisbatan boshqa nuqtai nazar vakillari uning tarixini badiiy ongning tarixiy va tipologik o'ziga xos shaklini ko'rib, ma'lum xronologik doiralar bilan cheklashadi. Bu holda realizmning boshlanishi Uyg'onish davri yoki XVIII asr, ma'rifatparvarlik davriga tegishli. Realizm xususiyatlarini eng to'liq ochib berish 19-asrning tanqidiy realizmida ko'rinadi, uning keyingi bosqichi 20-asrda. hayot hodisalarini marksistik-lenincha dunyoqarash nuqtai nazaridan talqin qiladigan sotsialistik realizm. Realizmning o'ziga xos xususiyati bu holda F. Engels tomonidan realistik romanga nisbatan shakllangan hayotiy materialni umumlashtirish, tipiklashtirish usuli hisoblanadi: " … tipik sharoitlarda tipik belgilar ... ".· Ushbu tushunchadagi realizm insonning shaxsiyatini uning zamonaviy ijtimoiy muhiti va ijtimoiy munosabatlari bilan ajralmas birlikda o'rganadi. Realizm kontseptsiyasining bu talqini asosan adabiyot tarixi materiallari, birinchi - asosan plastik san'at materiallari asosida ishlab chiqilgan.

Gegel Georg Vilgelm Fridrix 1770-yil 27-avgust kuni Shtutgartda dunyoga keladi. Yirik nemis faylasufi va nemis mumtoz falsafasining eng mashhur vakili Gegel 1788—1793- yillarda Tyubingen insititutida tahsil olgan. Bu yerda falsafa va ilohiyotni o’rgangan. 1793-1796-yillar Bernda, 1797-1800-yillar Frankfurt-Maynda zodagon oilalarda o’qituvchi, 1801-1807-yillar Iyena, 1815-1818-yillar Geydelberg unvesitetlarida professor, 1807-1816-yillar Nyurnberg gimnaziyasida direktor, ayni paytda, “Bamberg gazetasi” da muharrir, 1818-1828-yillar Berlin unversiteti professori, 1829-1830-yillar rektori bo’ldi. Gegel o’z ta'limotini butun G’arb falsafasi rivojining yakuni, deb hisoblagan bo’lsa-da, aslida, uni Yangi davr Yevropa falsafasi taraqqiyotining so’nggi, yuqori bosqichi deyish mumkin. Gegel falsafiy ta'limotida barcha tabiiy va ijtimoiy hodisa hamda jarayonlarning tubida “olamiy ruh”, “olamiy aql”, “mutlaq ruh”, “mutlaq g’oya”, deb atalmish mavhum ruhiy ibtido borligini asoslashga harakat qilgan. Mazkur ruhiy ibtido shuning uchun ham olamiy, mutlaqki, uning mavjudligi hech qanday boshqa narsaga bog’liq bo’lmay, u tabiat va jamiyat vujudga kelgunicha mavjud bo’lgan. Bu ma'noda, “olamiy”, “mutlaq” ruh tushunchasi “ilohiy ong” tushunchasiga hamohang va mutanosibdir. Faylasufning e'tirof etishicha, falsafaning mazmuni, uning ehtiyoj va manfaatlari dinning ehtiyoj hamda manfaatlari bilan tamomila mushtarak, umumiydir, dinga xos narsa abadiy haqiqat, xudo va uni a glashdir, falsafa dinni qay darajada kashf qilsa, o’zini shu darajada namoyon etadi va aksincha, u qay darajada o’zini na- moyon etsa, dinni shu darajada kashf qiladi, din va falsafa o’zaro mutanosibdir. Gegelning fikricha, agar xudo dinda e'tiqod shaklida tasavvur qilinsa, u falsafada mantiqiy yo’l bilan bilinadi. Gegelning ta'kidlashicha, xudo barcha narsalarda mavjud bo’lib, u faqat sof tafakkurdagina, o’zining mohiyatiga mutanosib shaklda, mukammal namoyon bo’ladi. Gegel falsafasida yakun topgan mutlaq bilim xudoning inson timsolidagi “o’zini o’zi bilishdan” boshqa narsa emas. Gegel ta'limotida rivojlanish “triada” — 3 bosqichlilik (tezis, antitezis va sintez) shaklida yuz beradi. Shunga muvofiq, mazkur falsafaning markaziy tushunchasi — “mutlaq ruh” dialektik rivojlanish jarayonida 3 bosqichni bosib o’tadi: 1. “Mutlaq ruh” ning tabiat yaratilganiga qadar bo’lgan sof tafakkur bosqichi. 2. “Mutlaq ruh” ning tabiatga aylanishi. 3. “Mutlaq ruh” ning tabiatning inkori sifatida yana o’ziga qaytishi. Gegel ta'limotiga binoan olam ruhiy tabiatga ega, uning rivoji shu sababdan ham yuz beradiki, sof ilohiy tafakkurning ichki mazmuni, muayyan bosqichda, unga hech ham mutanosib bo’lmagan jismiy borliq — tabiat shakliga o’tadi va shu bois, uning uchun mudhish holat — ziddiyat vujudga keladi. Harakat — dialektik rivoj- lanishning muhim tamoyili bo’lib, u ayni ziddiyatning mahsulidir. Xuddi tabiatning o’zida ruhning undan, ya'ni o’zining “o’zgacha borligi — begonalashuvidan” yana “o’ziga qaytishi” boshlanadi. O’z hayotining ilk bosqichlarida hali tabiat qo’ynida bo’lgan inson ongning vujudga kelishi (fenomenologiya) natijasida o’z mavjudligining ibtidoiy holatidan asta-sekin uzilib, ko’tarila, yuksala boshlaydi va u ruhiy mavjudot (“sub’yektiv ruh”) sifatida, o’zining bunday mohiyatini tegishli (anglovchi va xohlovchi) xususiyati va uning mazmuniga mos tarzda payqamas, o’zlashtirmas ekan, ibtidosi qanday bo’lsa, shundayligicha qolaveradi. “Obyektiv ruh” ning ko’rinishlari ijtimoiy hayot shakllari — huquq, axloq, urf-odat va davlat ham xuddi shunday tadrijiylik jarayonlarini bosib o’tadi. Bu yerda ham boshqa joylardagidek, uchinchi bosqich o’zidan avvalgi ikkitasining omixtasi (sintezi) hisoblanadi. Ijtimoiy hayotda huquqiy mazmun bilan ahloqiy e'tiqodning mushtarakligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Mazkur mushtaraklik davlat timsolida o’zining oliy ifodasini topadi. Xudo sub’yektivlik bilan ob’yektivlikning (biluvchi va biluvchiga bog’liq bo’lmagan mohiyatning) birligidir. Substansiya (mohiyat) va biluvchi (sub’yekt) ning mutlaq ayniyligini mushohada qilish, tasavvur etish va bilish, ya’ni “mutlaq ruh” ning uchta shakli “ob’yektiv ruh” ning tegishli ko’rinishlariga tayanadi. Mazkur mush- taraklik san’atda “mushohada” qilinadi, dinda esa “tasavvur” etiladi, faqat mutlaq ilm falsafada u bilinadi, ya’ni ayni shu yerda pirovard maqsadga — inson cheklangan mohiyatining cheksizlikka daxldor bo’lishligiga erishiladi. Ilohiy aql bilan ana shu mushtaraklik Gegel falsafasining sir-sinoati, asl ma’nosini tashkil etadi. Gegelning falsafiy ta’limoti davlat va tarixni tushunish sohalariga katta ta’sir ko’rsatdi. U umumiy jahon tarixiga “olamiy ruh” ning o’zini o’zi anglash jarayoni va shu bilan birga “ozodlikni anglashdagi taraqqiyot” sifatida qaraydi. Biroq ozodlik shundan iboratki, inson o’zining “mutlaq g’oya” bilan mohiyatan birligini biladi va o’zini ob’yektiv ruh hosilalari hamda uning xohish-irodasi (davlat va huquq) bilan tenglashtiradi. Bu hosilalar pirovard natijada “mutlaq ruh” tomonidan vujudga keltirilgandir. Ozod fuqaro o’zining umumozodlik bilan jiddiy o’xshashligini anglaydi, qonun tashqi buyruqqa o’xshab ko’rinishini uning o’zi biladi. Gegel falsafasida tabiat va tafakkurning, ayni paytda jamiyat dialektik rivojlanishining poydor tamoyillari — ziddiyat, sifat va miqdor o’zgarishlari, inkorni inkor qonunlari ifodalangan. Gegel ta’limoti tizimining turli sohalarida Sharq, jumladan O’rta Osiyo xalqlari tarixi, falsafasi, diniy, badiiy va umuman ma’naviy dunyosi masalalari tegishli tarzda talqin topgan. Asosiy asarlari: “Ruh fenomenologiyasi” 1807-yil, “Mantiq fani” 1812— 1816-yillar, “Falsafa fanlari ensiklopediyasi 1817-yil, “Huquq falsafasi” 1821-yil, “Din falsafasi bo’yicha leksiyalar 1832-yil, “Falsafa tarixi bo’yicha leksiyalar” 1833—1836-yillar, “Estetika bo’yicha leksiyalar” 1835—1838-yillar, “Tarix falsafasi bo’yicha leksiyalar” 1837-yil.Mashhur falsafa vakili 1831-yil 14-noyabr Berlinda vafot etdi.Ma’lumki, hamma zamonlarda ham falsafa o`z davrining dolzarb muammolarini xal etish yo`llarini topishga harakat qilgan. ХХ asrga kelib insoniyat fan va texnika taraqqiyoti soxasida o`lkan yutuqlarni qulga kiritdi. Lekin shu bilan birga, aynan ushbu asr ijtimoiy silsilalar, ikkita jahon urushi, ekologik inqiroz, og`ir yo`qotishlar davri ham bo`ldi. Bu esa falsafiy fikrning taraqqiyotida o`z aksini topdi, uning turli yo`nalish va oqimlari shug`ullangan muammolarning salmog`i, maqsad-muddaosini aniq belgiladi. Buning natijasi sifatida, hozirgi davr falsafasida nixoyatda xilma — xil oqim va yo`nalishlar mavjud. O`z navbatida bu ilm-fan va amaliyotning hamda XIX asrning ikkinchi yarmi va hozirgacha bo`lgan falsafa ilmi rivojining asosiy xususiyatlarini belgilaydi.Hozirgi zamon falsafasining eng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg`unligi, demokratik erkinliklar, inson qadri, biror ta’limotni mutloqlashtirmaslikdir. Bag`rikenglik va tolerantlik hozirgi falsafiy ta’limotlar rang-barangligini ta’minlaydi.An’anaviy falsafada, turli G`oyaviy tizimlarga bo`linishiga qaramay, muxim muammolarni xal etishda ma’lum bir umumiylik mavjud edi. Hozirgi zamon falsafasida aksincha, falsafiy muammolarning ko`p xilligi va o`ziga xosligi, turli-tumanligi, ular asosida falsafiy oqimlarning mustaqil yo`nalish sifatida shakllanganligi yaqqol ko`zga tashlanadi.An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb talqin etilgan bo`lsa, endi ratsionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzistensializm) muammolari, hamda uning noratsional mohiyati ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G`oyasi ustuvor bo`lsa, endilikda ko`proqinson huquqlariga e’tibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavxumlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni xal qilish boshlandi.An’anaviy falsafada hodisalar mexanika qonunlari asosida tushuntirishga harakat qilingan bo`lsa, endi bunday tahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o`rganila boshlandi.Bugungi kunga kelib ko`pgina falsafiy oqimlar o`zlarining an’anaviy falsafaga aloqador ekanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta’kidlash maqsadida, nomlariga «neo», ya’ni yangi, zamonaviylashgan degan ma’noni anglatuvchi qo`shimchani qo`shganlar. Masalan, neopozitivizm, neotomizm va boshqalar shular jumlasiga kiradi.Fanning jamiyat hayotidagi o`rnini belgilash va unga nisbatan munosabatga qarab, zamonaviy falsafiy ta’limotlarni asosan ikki yo`nalishga ajratish mumkin. Ulardan biri — ssiyentizm (lot scientia — fan) ya’ni fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni xal etishi mumkinligini ilm-fan taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Ssiyentizm G`oyalari, neopozitivizm, texnologik determinizm kabi ta’limotlarning asosini tashkil etadi.Ikkinchisi — antissiyentizm, ya’ni fan taraqqiyoti jamiyat hayotiga salbiy ta’sir ko`rsatishini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Bunday dunyoqarash ekzistensializm, frankfurt ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim Klubining bir qator tarmoklarini, ba’zi diniy-falsafiy oqimlarning fanga munosabatini ifodalaydi. Antissiyentizm ilm-fan taraqqiyotining natijalarini nazorat ostiga olish, bu masalada jamiyat hayotini xavf ostiga kuymaslik talabi bilan bog`liqdir.Antissiyentizmning ayrim uta ashaddiy namoyandalari fan-texnika taraqqiyotini tamoman to`xtatib guyish G`oyasini ham ilgari suradilar. Umuman olganda, ХХ asr falsafasida bir-biriga muqobil bo`lgan yo`nalishlar ratsionalizm va irratsionalizm, antropologizm va naturalizm, ssiyentizm va antissiyentizm, materializm va idealizm o`z o`rniga ega bo`lmoqda.Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan olimlar orasida ko`pchilik nemis olimi Artur Shopengauer (1788 — 1860) qarashlarini tilga oladi. Shopengauer olamdagi barcha mavjud narsalarni irodaning namoyon bo`lishi, irodani esa ongsiz kur-kurona intilish tarzida tushunadi. Maxlukotlarning instinktlari, xatti-haraqatlari — irodaning namoyon bo`lishidir. Inson faoliyati ham aqldan begona bo`lgan irodaning natijasidir. Shuning uchun inson mohiyati irrotsional asosga ega. Aql esa tasodifiydir. Inson hayoti doimo aylanib to`rgan iroda Qildiragiga bog`liqdir.Shopengauer ta’limotini davom ettirgan nemis faylasufi Fridrix Nitsshe (1844-1900) fikricha, «borliqning eng chuqur mohiyati hokimiyatga erishish uchun bo`lgan irodadir.» Nitsshe inson borliqida maxlo`g`lik va holiklikni birlashib ketganini asoslab berishga harakat qildi. Uning diyorimizda bundan ikki yarim ming yil mukaddam shakllangan zardushtiylik ta’limotini o`rganib yaratgan «Zardusht tavallosi» asarida kuchli shaxslarni tarbiyalash G`oyasi ilgari surilgan. U o`z ortidan irodasiz kishilar ommasini yetaqlashga kodir bo`lgan irodasi kuchli shaxslarni tarbiyalash tarafdori bo`lgan. Nitsshening sivilizatsiya va madaniyatning sunishi va barham topishi to`g`risidagi G`oyasiga asoslanib, 1918 yilda G. Shpengler «Yevropaning sunishi» degan asarini yozadi.

O`tgan asr oxiri olimlari ijtimoiy inqiroz va ma’naviy turg`unlikdan chiqishning yo`lini o’arbda klassik falsafiy merosga murojaat etishda va uni qayta tiklashda kurdilar. Shu zaylda «Orqaga Kantga» shiori ostida neokantchilik, «Orqaga Хegelga» shiori ostida esa neoxegelchilik paydo bo`ldi.Shu bilan birga, falsafaning klassik ildizlarini saqlab qolishni diniy oqim bo`lgan neotomizm ham yoqlab chiqdi. Neatomizm shu bugunga qadar ham o`z mavkeini yo`qotmagan bo`lib, katolik cherkovi tomonidan qullab-kuvvatlanadi. Bunda ayniqsa Rim papasi raxbarlik qiladigan Vatikanning faoliyati muxim o`rin tutadi.