Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

7-Mavzu. Kuchlanish rostlagichlari.


I. Mavzu rejasi:
1. Kuchlanish regulyatorlari.
2. Generator qurilmalari.
3. Akkumulyator batareyalari.
4. Elektr bilan ta’minlash tizimining nosozliklari va ularga texnikaviy xizmat ko‘rsatish.


II. Tayanch so‘zlar va iboralar:
Generator, gabarit o‘lcham, cho‘tka, kollektor, Uyg‘otish chulg‘ami, yuklama tok, rostlash tizimi, aylanuvchi rotor, kontakt halqalar, cho‘tkatutqich, shkiv.


III. Maqsad:
Talabalarda elektr bilan ta’minlash tizimi bo‘yicha keng qamrovli bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish.


IV. Mustaqil tayyorgarlik/o‘z-o‘zini tekshirish uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Generator ishga tushishi uchun qaysi omillar kerak bo‘ladi?
   
2. 
   Kuchlanish hosil qiluvchi generatorning asosiy elementlarini sanab bering?
   
3. 
   Kuchlanish regulyatorlarining qanday turlari mavjud?
   
4. 
   Elektromexanik kuchlanish regulyatorlarining qanday afzallik va kamchiliklari bor?
   
5. 
   Akkumulyator batareyalari plastinalari qanday metalldan tarkib topgan?
   
6. 
   oshirilmoqda?
   
7. 
   Akkumulyator batareyasi zaryadini tiklash uchun qanday texnik xizmat ko‘rsatish amalga oshiriladi?
   
8. 
   Generator nosozligining eng sodda sababi qanday?
   
9. 
   Rostlash ko‘prigida qanday nosozliklar uchraydi?
   

Avtomobil generatori o‘ziga xos sharoitlarda ishlaydi. U harakatni tasmali uzatma orqali dvigatelning tirsakli validan olganligi sababli, rotorining aylanishlar chastotasi va demak, ishlab chiqargan kuchlanishi ham nisbatan keng doirada o‘zgarib turadi. Generatorning yuklamasi unga ulanayotgan iste’molchilar soni va ularning quvvatiga qarab o‘zgarib turadi. Yuklama tokining o‘zgarishi ham generatorning kuchlanishiga ta’sir ko‘rsatadi (1.9-rasmga qarang). Avtomobilga o‘rnatilgan elektr toki iste’molchilari kuchlanishning ma’lum belgilangan (12 yoki 24 V), o‘zgarmas qiymatida ishlashga mo‘ljallangan. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, generator ishlab chiqqan kuchlanishni rostlab, uni belgilangan darajada o‘zgarmas holda saqlash zarurati tug‘iladi. Bu vazifani kuchlanish rostlagichlari bajaradi. Ishlash prinsipiga ko‘ra rostlagichlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: kontaktli (vibrasiyali), kontakt-tranzistorli , kontaktsiz-tranzistorli va integral.
Generator kuchlanishini rostlashning asosiy prinsipi quyidagidan iborat. Ichki qismiga to‘g‘rilagich bloki o‘rnatilgan o‘zgaruvchan tok generatorining qisqichlaridagi kuchlanishni quyidagi bog‘lanish orqali ifodalash mumkin:


U_G= E_G- U_O- ZI_G= cnF - U_O- ZI_G . (1.10)
Bunda E_G = cnF - generatorning EYUK, c- generatorning tuzilishiga bog‘liq bo‘lgan o‘zgarmas koeffisient, n - rotorning aylanish chastotasi, F - magnit oqimi, U_O - to‘g‘rilagich blokida kuchlanishning pasayishi, Z - stator chulg‘amlarining to‘la qarshiligi, I_G - to‘g‘rilangan tokning o‘rtacha qiymati.

Rotorda vujudga keladigan magnit oqimi F ning qiymati quyidagicha

F = I_U ( a + b I_U ) .

Bunda I_U - uyg‘otish toki, a va b - generatorning tuzilishi va ishlatilgan materiallarning magnit xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan o‘zgarmas koefisientlar.

Magnit oqimining bu ifodasini (1.10) ga qo‘ysak hamda to‘g‘rilagich blokidagi va stator chulg‘amlaridagi kuchlanish pasayishini hisobga olmasak,


U_G  c n I_U ( a + bI_U) . (1.11)



Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, generator rotorining aylanishlar chastotasini va yuklama o‘zgarganda generator kuchlanishini belgilangan darajada saqlab turish uchun faqat uyg‘otish toki I_U qiymatini o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Rotorning aylanish chastotasi ortishi bilan uyg‘otish tokini kamaytirish va yuklama toki ko‘payishi bilan uyg‘otish tokini ham oshirish zarur.
Generator qurilmaning kuchlanishini rostlashning funksional sxemasi (1.22-rasm) kuchlanish rostlagichi 1 va generator 2 dan iborat. Rostlagich esa, o‘z navbatida, taqqoslash 3, rostlash 4 va o‘lchov 5 elementlaridan tarkib topgan. O‘lchov elementi 5 generator kuchlanishini qabul qilib oladi va uni U_o‘lch. signaliga aylantiradi. U_o‘lch signali solishtirish elementi 3 da uning belgilangan etalon qiymati U_E bilan taqqoslanadi. Ular orasidagi farq generator kuchlanishi - U_G bilan belgilangan rostlanish kuchlanishi U_R orasidagi farqga proporsionaldir. Agar U_E bilan U_o‘lch orasida farq bo‘lsa, taqqoslovchi element 3 da U_O signal hosil bo‘ladi. Bu signal rostlash elementi 4 ga keladi va natijada u uyg‘otish toki qiymatini, va demak, generator kuchlanishi U_G ni U_O signal nolga, ya’ni U_o‘lch signal U_E ga, U_G esa U_R ga teng bo‘lguncha o‘zgartiradi.
Amaliy rostlagichlarda etalon signal sifatida kuchlanish bilan bir qatorda o‘zining qiymatini yetarli darajada barqaror saqlab turadigan fizik kattalik, masalan prujinani tortish kuchi ishlatilishi mumkin.