Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

U_Ch q 3 U_f , I_Ch q I_f
Bunda U_Ch, I_Ch – generatorning chiziqli kuchlanishi va toki; U_f, I_f - generatorning faza kuchlanishi va toki.

13-rasm. Uch fazali ikki yarimdavrli to’g’rilagich sxemasi
To’g’rilangan kuchlanish U_f ning pulsasiya qilish chastotasi f , generatorning o’zgaruvchan kuchlanishi chastotasiga nisbatan 6 baravar ko’p bo’ladi:
f q 6f q 6pn/60 q O,1 pn
To’g’rilangan kuchlanishning minimal qiymati 1,5U_f ga, maksimal qiymati esa 1,73 U_f ga teng. To’g’rilangan kuchlanishning pulsasiyasi
U_d (1,73 - 1,5) U_f q 0,23 U_f, (1.3)
Pulsasiya davri T/6 bo’lganda,to’g’rilangan kuchlanishning o’rtacha qiymati U_d quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
, ( 1.4 )
Integralni aniqlashda generator rotorining burchak tezligi  ekanligini hisobga olish zarur.
To’g’rilangan kuchlanish pulsasiyasini uning o’rtacha qiymati orqali ifodalash uchun (1.4) dagi U_Fmax qiymatini (1.3) ga qo’yamiz.
U_d q 0,23 U_d / 1,65 q 0,139 U_d ,
Masalan, to’g’rilangan kuchlanishning o’rtacha qiymati U_d q 14V bo’lganda, uning pulsasiyasi U_d q 1,95V ga teng bo’ladi. Bunda to’g’rilangan kuchlanishning maksimal qiymati 14,65V ga, minimal qiymati esa 12,7V ga teng bo’ladi.
To’g’rilagichga yuklama ulanganda o’tadigan tok
I_d q ,
Demak, to’g’rilangan tok shakl bo’yicha to’g’rilangan kuchlanish ko’rini-shiga ega bo’ladi, ya`ni I_d q U_d / R_yu amplitudasi bilan pulsasiyalanadi.
To’g’rilangan tokning o’rtacha qiymati
I_d q , (1.5)

YUqorida qayd qilingandek, har bir diod davrning uchdan bir qismiga (T/3) teng vaqt davomida tok o’tkazadi. Bitta dioddan o’tayotgan tokning o’rtacha qiymati 1/3 I_d ga teng.

Faza tokining amaldagi qiymati:
, (1.6)
(1.5) va (1.6) ifodalardan
I_f q 0,815 I_d ,
Tarkibida to’g’rilagich bo’lgan o’zgaruvchan tok generatorining kuchlanishi va toki o’rtasidagi munosabatni tahlil qilganda to’g’rilagichlarda ishlatiladigan yarim o’tkazgich diodlarning sifati benuqson emasligini hisobga olish zarur. Shuning uchun amalda generator kuchlanishining o’zgarish shakli sinusoidadan, to’g’rilangan kuchlanish va tok qiymati esa, nazariy yo`l bilan hisoblanganidan farq qiladi. Chunki, generatorning induktiv chulg’amlarida to’plangan elektromagnit energiya ta`sirida, yopilayotgan dioddagi tok darhol yo`qolmaydi, ochilayotgan dioddagi tok esa asta-sekin ortadi. Natijada, zanjirdagi yuklama qiymati ortishi bilan to’g’rilagichgacha va to’g’rilagichdan keyingi kuchlanishlarning hamda to’g’rilangan va faza toklarining o’zaro munosabatlari o’zgaradi.
Generatorning salt ishlash rejimlariga yaqin hollarda faza kuchlanishining o’zgarish shakli sinusoidaga yaqin bo’ladi, faza tokining o’zgarish shakli esa ancha darajada buzilgan ko’rinishda bo’ladi. YUklama qiymati ortishi bilan bu hol o’zgara boshlaydi. Faza kuchlanishining shakli buziladi, faza tokining o’zgarish shakli esa sinusoidaga yaqinlashadi
O’zgaruvchan tok generatorlari uyg’otilish uslubiga qarab tashqaridan uyg’otiladigan va o’z-o’zini uyg’otuvchi turlarga bo’linadi. Avtomobillarda aksariyat holda tashqaridan uyg’otiladigan generatorlar ishlatiladi. Bu usulda (1.5-rasm) uyg’otish chulg’ami UCh ga tok o’t oldirish kaliti O’OK va kuchlanish rostlagichi KR orqali, generator va akkumulatorlar batareyasi GB ning umumiy musbat qutbidan keladi. Natijada, dvigatel ishga tushishi bilanoq uyg’otish chulg’amidan o’tayotgan tok o’zining maksimal qiymatiga ega bo’ladi va generatorning kuchlanishi tezlik bilan unumli qiymatiga erishadi. Bu sxemada akkumulatorning zaryadlanishi va yuklama tokining qiymati ampermetr A yordamida nazorat qilinadi.

14-rasm. Tashqaridan uyg’otiladigan o’zgaruvchan tok generatorining sxemasi