Oziq ovqat mahsulotlari texnologiyasi

Xomashyobazasivaxomashyotavsifi
Tuzlar ---oddiysharoitdaionlituzilishgaegaboʻlgan kristall moddalar. Ularga metall kationlari (yoki ammoniy {\displaystyle ~\mathrm {NH_{4}^{+}} } ; fosfoniy {\displaystyle ~\mathrm {PH_{4}^{+}} } ; gidroksoniy {\displaystyle ~\mathrm {H_{3}O^{+}} }  kationlari) va kislota qoldigʻi anionlaridan tashkiltopgan moddalar kiradi. Elektrolitikdissotsiatsiya nazariyasigamuvofiq, tuzlar eritmada musbatzaryadlanganionlar — kationlar (asosan, metallar) vamanfiyzaryadlanganiondar — anionlargadissotsilanadigankimyoviybirikmalardir. Tuzlarquyidagiturlargaboʻlinadi: oʻrta (yokineytral) tuzlar, nordon (yokigidro) tuzlar, asosli (yokigidrokso) tuzlar, aralashtuzlar, qoʻshtuzlar, komplekstuzlar — natriysulfat, K4P2O7 — kaliypirofosfat, CH3COONa — natriyatsetat. Nordontuzlargʻosilboʻlganidakislotadagivodorodatomlarimetallgabatamomalmashinmaydi: mas., NaHSO4 — natriygidrosulfat, Sa(NSO3)2 — kaltsiygidrokarbonat. Asoslituzlarhosilboʻlganidaasosningbarchagidroksilguruxlarimetallgatoʻliqalmashinmaydi: mas., ZnOHCl — pyxgidroksoxlorid, [Fe(OH)2]SO4 — temir (P)gidroksosulfat. Asoslituzlardantashqarioksotuzlar .gʻammaʼlum. Ularasoslituzlarnisuvsizlantirishnatijasidaolinadi; mas., magniygidroksoxloridMgOHClsuvsizlantirilsa, magniyoksoxlorid MgOCl2 hosilboʻladi. Aralashtuzlar — asosgidroksidlariningboshqaboshqakislotakrldiklarigaalmashinishinatijasidahosilboʻladiganmahsulotlar, mas., Sa(ON)2 dagi OH~ guruxlariningbirinixlorioniCl~ ga, ikkinchisini SYU" gaalmashtirilsa, aralashtuzlarSa(OS1)S1 kelibchiqadi. Qoʻshtuzlar — birorkislotadagivodorodatomlariningturlimetallargaalmashinishmahsulotlari; mas., KNaCO3, KAl(SO4)2. Bularni Na2CO3K2CO3, K2SO4A12(SO4)3 shaklida ham yozishmumkin. Agar birorqoʻshtuzlargarkibidagimetallardanbiri anion tarkibigakirsa, bundayqoʻshtuzlarnikomplekstuzlar deb qarashkerak; mas., agar KClMgCl2 tarkibidagimagniymetali anion tarkibigakirsa, K [MgCl3] shakllikomplekstuzlar, 3NaFAlF3 tarkibidagialyuminiymetali anion tarkibigaoʻtsa, Na3[AlF6] shakllikomplekstuzlarkelibchiqadi. Umumanqoʻshtuzlarbilankomplekstuzlarorasidaanik, chegarayoʻq: qoʻshtuzlaratsidokomplekslarjumlasigakiritiladi.
Tuzlarlaboratoriyausulidakislotavaasoslarnibir-birigataʼsirettiribolinadi. Tuzlarningtavsiflixossalaridanbiriuningqutblieritmalarda, ayniqsa, suvdaeruvchanligidir. Tabiatdatuzlarkoʻl, dengizvaokeansuvlarigayigʻilaboradi. Suvhavzalariquriganidaoʻshajoylardaoshtuzi (NaCl) vaboshqatuzlarkonlaripaydoboʻladi.
OʻzbekistonvaQozogʻistonhududlaridagituzkonlari 1943—48-yillarda ilk oʻzbekkimyogarlaridan S. Muqimov (1899—1956) ragʻbarligidagiilmiyekspeditsiyatomonidanoʻrganildi. "Dengizkoʻl" (Buxoro), "Tuzkon" (Jizzax), "Shoʻrkon" (Fargʻona), "Xoʻjakon" (Surxondaryo) shoʻrsuvhavzalarining mineral, tuzlieritmalarninggidrokimyoviytarkibi, tuzliqatlamlarninghosilboʻlishqonuniyatlarianiklandi. Bu havzalaroshtuzibilanbirkatordaqimmatlinatriysulfat, shuningdek, kaliyli, magniylivabromlituzlarga boy ekanligi, tuzliqatlamlardanatriyxloriddantashqari, tarkibidamagniyvanatriyboʻlganastraxonitvaeleolitkoʻrinishidagiminerallarborligikoʻrsatibberiddi. Tajribalarnatijasidatuzlikonlardanamaldafoydalanish, tuzlieritmalarvasuvhavzalaritubidagibalchikdarnimahalliyshifoxonalardamuolajalaruchunqoʻllashtavsiyaetildi.
Tuzlartabiatvatexnikadajudakattaahamiyatgaega. Tuzlarhayvonvaoʻsimlikorganizminingmuhimtarkibiyqismidanbiri. Osh tuziqadimzamonlardanberiovqatgaishlatibkelinadi. Tibbiyotda ham turlituzlarishlatiladi. Metallurgiya, shisha, toʻqimachilik, koʻn, lokboʻyoqsanoatlarida, qishloqxoʻjaligivaboshqasohalardatuzlarkengqoʻllanadi. Baʼzituzlar (mas., ammoniynitrat, kaliynitrat, kaliysulfat) mineral oʻgʻitlarsifatidaishlatiladi.^[1] KundalikroʻzgʻordaisteʼmoluchunNaCltuzi (oshtuzi) ishlatiladi.


Tuxum — tarkibidabarchaoziqmoddalargaegaboʻlganparrandamahsuloti. Isteʼmoluchun, asosan, tovuq, bedana, sesarkaT.lariishlatiladi. Sifati, vazni, muddativasaqlanishsharoitigaqarabparhezvaoshxona (oddiy) T.larigaajratiladi. Yangi, yuqorisifatli, sovuqharoratdasaqdanmagan, muddati 7 kundanoshmaganT.larparhezT. hisoblanadi. TovuqT.da 26% quruqmodda, shujumladan, 12—13% protein, 12% lipidlar (lipidlarning 99% sarigʻidatoʻplangan), 1% uglevodlar, 1% mineral moddalar bor. T. oqsili (okligi)ning 60% almashtiribboʻlmaydiganaminokislotalar, fermentlar (shujumladan, lizotsim) vaglikoproteidlar (avidin) dan iborat. T. sarigʻi (sariqligi) rangiuningtarkibidagikarotinoidlargabogʻliq. Uningoʻrtasidaurugʻlanganembriondiskijoylashgan. Shuningdek, T. tarkibidaaminokislotalarga boy oqsil, letsitin, fosforliyogʻlar, 20 dan ortiqmikroelementqamda A, V, Ye, D vaboshqavitaminlar bor. Koloriyaliligiboʻyichaoʻrtachasemizlikdagi mol goʻshtigatengkeladivayaxshisingadi. JoʻjaochirishuchunserpushttovukdarningyirikT.laritanlabolinadi. Odatda, tovuqT.i 55—65, kurkaniki 70—100 g ,oʻrdakniki 70—90 g , gʻozniki PO— 180 g . boʻladi. T. uzok, vaqtsaklanadiganboʻlsa, oziq-ovqatliksifatipasayibketmasligiuchun, qaytaishlanib, undanqandolatchilikva non sanoatidaishlatiladiganmelanj (muzlatishyoʻlibilankonservalangantuxummassasi) va T. kukunitayyorlanadi. Melanji 8—10 oy, T. kukunini 2 yilsaklashmumkin.^[1]